
Guest writer
NexGen
ZIRNA – RAM LEH HNAM LUNGPHUM
Ram leh hnam hmasawnna tura ban pawimawh ber pakhat chu ‘Zirna’ hi a ni. Kum 2020 a lo her chhuah meuh chuan, India Sawrkar pawhin Zirna ṭha zawk kan neih theihna turin “National Education Policy 2020” a duang chhuak ta rup mai. He zirna kalphung tharin a tum ber nia lang chu, “Ram leh Hnam tana mi hman tlak, mi thiam, mi puitling, khawvel thiamna ṭhangzel um phak ve zel tura thiamna nei mihring chher chhuah leh eng hna pawh, khawi hmunah pawh thawk thei tura thiamna pek,” hi a ni ber awm e.
South Africa-a University pakhat luhka-ah chuan ngaihtuahna tithui tak thu hetiang hian an tar a:
Ram tichhe tur hian Atom Bomb emaw,
thui tak tak kap fuh thei,
Bomb mit nei emaw a ngai hranpa lo.
Zirna ṭha lo leh zirlaiten exam-a
An entawn pawi tih loh hi,
Ram tihchhiatna bulpui ber chu a ni.
Entawna pass doctor-te kutah damlo an thi a.
Entawna pass engineer-te kutah in a chim.
Sum vawngtu entawna pass-te kutah
Sum a riral a.
Sakhaw mi thiam entawna pass-te kutah
Mihring mihrinna a boral.
Entawna pass roreltute kutah dikna a bo a.
Entawna pass zirtirtute enkawlna hnuaiah
Naupangte rilruah mawlna a lêng ṭhin.
Zirna a tlakchhiat chuan ram a tlachhe ṭhin.
Nelson Mandela chuan, “Zirna hi khawvel tidanglam tura ralthuam chak leh ṭha ber a ni,” tiin a sawi a. Hnam fing leh ropui apiangin zirna hi an ngai pawimawh a. Mizote pawhin zirna pawimawhzia hriain, zirna kan tuipui ta hle mai.
Europe ramten khawvel an awp theihna hmanrua pawimawh ber pakhat chu Science leh Technology-a thiamna sang tak an neih avanga Industry lama hmasawnna nasa tak (Industrial Revolution) kha a ni a. America ram ropuina chhan pawh mi thiam tam tak an pem luh vang a ni. England ramah chuan science zirlai an tlem thut chuan eng vang nge tiin, Education Department-in nasa takin an tlemna chhan a chhui ṭhin. “Education kalphung (system) dik loh vang nge, zirna in ṭhat loh vang nge, zirtirtute vang nge, hmanraw ṭhat tawk loh vang” tiin kawng dik zawh leh turin hma an la vat ṭhin.
Indopui II-na lai khan Britain sawrkar chuan a hnuaia hnathawk hrang hrangte hlawh kha 25% laiin a tihtlemsak vek; mahse, zirtirtute hlawh erawh a titlem ve lo. Khatih laia British Prime Minister, Churchill-a phei kha chuan, “Zirtirtute khawsak harsaa kan siam chuan ṭhang thar lo awm turte hma lam kan tihchhiatsak vek dawn a ni,” a ti hial a ni. NEP 2020 pawhin zirtirtute pawimawhzia hriain he policy-ah hian a lailum ber a luahtir a ni.
China chuan Information Technology a hma a sawn zel theih nan leh India aia a san zawk theih nan khawvel hmun hrang hrang aṭangin English zirtirtu tam tak a la lut a. Information Technology thil tih theihzia a hriatchian em vang a ni. Ram ṭhang lai (Developing Countries) aṭanga ram danga pemte hi an hlawhtling duh hle. A chhan pawh thiamna an neih avanga pem an nih vang a ni.
Japan ramah chuan Technical Service-a lut turte chu Practical Exam an nei hmasa phawt a, an tih ṭhat a, an tlin chauhin written exam an hmachhawn ṭhin a ni. Japan zirlaite Intelligence Quotient (IQ) hi khawvel ram dang zirlaite aiin a sang ber a, Japan sawrkar chuan mi thiam bik (Technocrats) tam zawk a neih zel theih nan Education Sector hi a vil ngunin, a ngai pawimawh em em a ni.
Africa ram tam takte khuan leilung hausakna tam tak nei mahsela, zirna lamah an hnufual avangin an ram a changkang thei tak tak chuang lo a ni. India ram bikah chuan South India lam State pangate khu thiamna lamah an sang hle a, an School leh College te pawh a ṭha tlangpui. State hrang hrang nen a khaikhin ralah pawh All India Service ngah ber an ni hlawm. India ram State dang Jammu & Kashmir, Punjab, Haryana, Uttar Pradesh, Bihar, Interior Maharashtra-te hi zirnaah an la hniam hle.
Khawvel pumpui hi khawkhat (Global Village) ang mai a lo nih tawh avangin khawvel hmun hrang hranga thil thleng pawh chawp leh chilhin kan lo hre ve nghal mai thei tawh a. Ram changkang zawkte nunzia leh khawsak dan, ei leh in, incheina, in leh lo engkim mai hi kan tapchhak zawl aṭangin kan lo hmu theiin, kan lo hre thei ta. Ram changkang, ram nuam leh chen chakawm, nunphung leh khawsak hona ṭha, corrupt-lo, ram hrisel leh hlim, mimal sum lak luh (GDP per Capita Income) sang ramte hi ziak leh chhiar thiam tamna (99% - 100% literacy rate) leh mi thiam (educated) tamna ram an ni vek a ni.
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) Paris-a Headquarters nei chuan, ram khata mihring kum 25 – 64 inkar graduate chin, ram mipui tam zawng (population) aṭanga chhuta an tam dan a zirin, lehkhathiam tamna ram (most educated countries) an thlang chhuak a. Chung ramte chu:

South Korea hi khawvela lehkha thiam ((graduate) tam lama pakhatna hauhtu an ni a. An rama puitling 69.20% zette chuan High School an zawh hnuah, zirna sang zawk Degree an nei a ni. Pahnihna hauhtu Canada Prime Minister, Justin Trudeau chuan, Davos-a a thusawinaah, an ramah zirna (education) chu an hnam ro hlu ber (Greatest resource) a nih thu a sawi a ni.
Mizorama ṭhalai kum 18 – 25 inkar college kal chin GER (Gross Enrollment Ratio) chu 25.7 % a ni a; India ram pumah chuan GER hi 26.3% a ni a. New Education Policy (NEP) 2020 chuan India ram GER chu kum 2035-ah chuan 50% vela tihsan a nih theih nan target a siam a ni, hma bak erawh a la ko hle. He target pha tur hian ṭan lak a la ngai hle a ni.
AIZAWL CENTRAL JAIL LAM
Mizoram bika khawtlang sualna tam ber ruk ruk, tualthah, pawngsual, ruihhlo - zu leh drugs a buaina hrang hrang, kan khawtlang nun tihrehawmtu leh chhungkaw tam tak manganga siamtu kan tihte pawh hi zirna (education) nen thui tak a lo inthlunzawm a ni. Lehkha thiam (educated) chin chuan dan an pawisa a, khua leh tui ṭha an ni tlangpui a, sualna hrang hrang avanga dan bawhchhiatna-ah pawh an lo fihlim deuh nge nge a ni tih Central Jail, Aizawl-a tangte Educational Qualification aṭang hian a hriat theih awm e.
Kum 2012 leh kum 2020-a Aizawl Central Jail tangte zir san zawng (Educational Qualification) zirchianna aṭanga kan hmuh chu:


Lehkhathiam zingah Jail tang an tlem, khawtlang leh ram nuam siam tur chuan zirna uar a ngai hle a ni. High School leh a hnuai lam, school kal mumal ta lo (drop out) zingah dan bawhchhiatna a nasa a, BA chinah chuan jail tang an tlem pharh tawh a ni. High School leh Higher Secondary School zawh hnua kal chhunzawm ta lo (drop out) rate sang tak 30.67% kan neih titla hniam tura ṭan kan lak a, nasa taka zirna kan uar sauh sauh a ngai a ni.
KAN TI VE THEI
Zirna kan tih hian, UPSC hnuaia All India Service leh Central Service danga kan tlin tam theihna lam chauh thlir lo ila. Kawng hrang hranga kan ramin hma a sawn theihna tur Lungphum chu Zirna ṭha hi a ni tih kan rilruah awm zawk se la. Kan ram siam ṭha tur leh hmasawnna thlen tur chuan mi thiam, mi rin tlak, ram leh hnam hmangaihtu kan mamawh a ni.
Mi hlawhtling kan tihte hian retheihna, harsatna an paltlang a, tumruhna leh taimakna nen hlawhtlinna an chang nge nge ṭhin. Kan ram tan hian thiamna tak tak zir chhuak ila. “Mi tih theih chu ka ti ve thei a ni,” tih hriain, ram nuam, ram zalen, ram intodelh, ram hlim, ram ropui leh changkang, “Raltiang ram” kai ve tur leh thiamna tak tak nei turin zirna uar zel ang aw. Zirna siam ṭha tur chuan zirlai, zirtirtu, nu leh pa leh sawrkar kan ṭan rual a ngai a ni.
- JH. ZOREMTHANGA