
Guest writer
NexGen
HNAM DAM REI TUR ZIA KAN PU EM?
Pathian kaihhruainain NexGen Organization, Mizoram hian rawngbawlna hrang hrang neiin kan fehchhuak ve ṭhin a. Tun hnai lawka rawngbawlna kan neihna pakhatah, Kohhran Hmeichhiaten kan thupui ken ‘Pathian Ṭih’ tih thupui hnuaiah zirho tur pawimawh tak mai, ‘Mizo ṭawng pawimawhna’ an rawn chhawp tel hlauh mai a. Hemi chungchanga inbuatsaihna a kal chhoh mek lai hian, ka hnathawhna lama ka zirtir tur thupui zingah hnam hrang hrang intlawhpawh tawnna kara ṭawng ṭhenkhatin ral mai a hmabak dan leh ṭawng ṭhenkhat a lo chungnun zawk dante a lo awm leh zel a. He thupui lam hawi zawng hian thuziak a rem anih dawn hi tiin tun ṭum chu ṭawng leh Mizo-na, Mizo Kristianna nen a inkungkaihna, chhawm nun leh dah pawimawh a ṭulzia rawn ziah kan tum dawn a ni.
Naupang Sunday School zirtirtu ka nih laia naupangtea danglamna lian tak ka hmuh chu an ṭawng hman tlanglawn duh dan hi a ni a. Kum rei lo te chhung hian a danglam zung zung mai a. Sunday School naupang, Mizorama piang leh seilian ni si, Sap ṭawnga zirtir ngai kan nei ta nual mai khan rilru a tikal thui em em mai a. Covid-19 hrileng avanga smart phone en nasat lutuk vang nitein kan han puh tlangpui a. Hemi chungchang hi zirchianna awm thei se a ṭha ngawt ang titein ka lo ngaihtuah ve fo ṭhin a ni.
Ṭum khat phei chu Sunday School zirlai exam turin, Junior Department naupang rual khan Mizo ṭawnga chhanna ziah an huam ta tlat lo mai a, zirtirtute pawh min timangang hman hle. Hemi ṭum hian zirtirtute leh zirlai nu leh pate ṭanhona zarah Mizo ngeia ziaka Sunday School exam pe turin kan innawr hlawhtling thei nghe nghe a ni. Zirtirtu chauh ni lovin, nu leh pate nena thawhho a pawimawhzia leh a hlawhtlin theihzia kan zir chhuah phah a, kan lawm viau mai.
Khawtlang nun zir mite chuan hnam leh ṭawng dam reina kawng hrang hrang heti hian an sawi a. A tehna hmasa ber chu hnam dinhmun, a chung nun dan (status) a ni a, hnam tam danin a dawt leh a, a tawp berah chuan kha hnam leh ṭawng khan thlawptu leh dawmtu a nei ṭha em tih hi a ni. Heng tehna hrang hrang hmang hian ṭawng leh hnam dam reina leh hnam ṭawng hman lar duhna a hriat theih an ti a. Tin, ṭawng hi hman tlem tial tial a nih chuan, ṭawng a ral mai bakah a hnam pumpui ralna a thlen thei an ti hial a ni. Hei hi mi thiamte chuan ṭawng thi (language death) emaw ṭawng mahni inthat (language suicide) an ti a. Mahni inthat tih lai tak hian rilru a la zual a, ṭawng a thi kan tih hian a tithitu an awm a ni tih a lantir a. Chu chuan ṭawng hmangtu hnamte mawhphurhna a tarlang tihna a ni.
Heng tehna pathumte hi han sawi zau leh deuh ta ila. Hnam dinhmun leh a chung nun dan tih hian a mi leh saten an hnam an thlir dan kha a ni mah a. Mi mirten an hnam kha an dah sangin, an ngaisang em? Kha hnama tel ve emaw, piang an nih kha an zahpui nge, an ngaisang? An hnam ṭawngte an zahin, an chawisang em tihte hian a sawifiah a. Heng thlirna hmang hian kan ramah tehna han kalpui dawn ta ila; ka tawn ve chinah chuan Mizo a piang, vanduai inti ngawih ngawihte, Mizo ṭawng ṭhing tite, Zo tih ṭawngkam reng reng thil ṭhing zawk sawi nana hmangte, tleirawl leh ṭhalaite zingah ka hre ta nual mai a.
Rilru zir mite chuan, mihringin thil kan thlir dan, kan ngaihsan, dahsan te leh kan hmuh hniam te kan tehna hi kan chheh vela awm, chhungkua, khawtlang leh ṭhiante aṭangin kan zir chhawng a. Chu tehna chu a nghet em em mai a, khawvel kan thlir dan tehfungah kan hmang chho zel a ni, an ti. Naupang chheh vela awm puitlingte kan pawimawhzia a lang chiang hle mai a. Puitlingin kan ngaihsan leh kan hmuh hniam chu naupangin an rawn chhunzawm mai dawn a ni tih a chiang a. Kan hnam leh ṭawng kan ngaihdanah hian eng nge kan fateah kan tuh len ber tih hi kan lo inzawt fiah dawn nia.
Tehna pahnihna - mihring tam zawng hi chu Mizorama kan thu khel ber te zinga mi a ni a. Tam hian hnam ralna lakah min veng a, pian tam leh inthlah pawlh lohte pawh hian hnam dam reina a hril a ni tiin heng zir mite hian an sawi a ni.
Tehna pathumna - hnam leh ṭawng thlawptu leh dawmtu ṭha tak awm hi a pawimawh khawp mai. Hei hi Mizoram chhunga chanvo pawimawh chelhtute leh thil tithei dinhmuna dingte tana hriat tur leh ngaihtuah tur tak pawh a niin a lang. Eng hnam pawh hi sawrkar leh ram chhunga pawl lianten an ngaihsak a, an thlawp ṭhat chuan ralna lakah a veng a ni, an ti a. Sawrkar department hrang hrang aṭangin zirna in – college, university leh school te, Kohhran leh YMA te an pawimawh lehzual em em a. Mizo ṭawng leh Mizo hnam zia humhalh mai bakah pholan leh tlangzarh tam kawngahte kan ṭanrual a ngai hle a ni. Tin, mahni hnam leh ṭawngte hi itawm taka zawrh thiam dante pawh hi ngaihtuah a ṭha hle. South Korea, kan ṭhalaite ngaihsan em emte’n an ram leh ṭawng, an siam chhuah thil an zawrh thiam dan ente hian chona thar min siam se a duhawm hle a ni.
“A Sap e,” tih ṭawngkam hi changkang sawi nan kan hmang fo a. Changkanna hi hnam hmasawn nan a pawimawh ngei e; amaherawhchu, Mizo ṭawng leh hnam ral zawnga changkanna ni lo, Mizo ṭawng leh hnam changkanna zawk hi kan hmasawnna kawng zawh tum tur dik tak chu a ni. NexGen Organization-in kan vei ber chu chhuan thar lo awm turte khawvel hi a ni a. Khawvel an hriatthiam dan, an thlir dan, an hnam an thlir dan kuai hertu chu tuna puitlingte hi kan ni. Naupang emaw, tleirawl emaw, ṭhalaiten Mizo ṭawng leh Mizona hi an dahsan theih nan eng nge kan tih tawh a, eng nge kan tih theih? Danglamna siam theitute hian mawh lain kan vei tak tak em?
Kan college-a North-East mite ni kan hman tum hian, North-East zirtirtu pakhat chuan ti hian a sawi a. Kan hnam lam, ṭhi leh kawr pholan ringawt piah lam hi a ni kan hnam kan chawi nunna tur chu. Thuziakte i uar ang u, a takin kan hnam chhawm nun kawngah hma la ang u. Ṭhalaite hian an hnam hi ral tura an hmuh loh nan, North East mi nihna hian eng dinhmun nge a kawh - chungnunna nge hnufualna? Hei hi kan kutah a awm, a ti a; a dik ka ti hle a ni.
Ram dangah pawh hian mahni hnam ṭawng chawi nun duhna harhna a thleng nual tawh a. Mi thiamte chuan heng ram hrang hrangte hian chutiang harhna chu an tawng an ti a ni – Quebec-ah French, Israel-ah Hebrew, Belgium-ah Flemish, UK leh Wales-ah Welsh leh India-ah Hindi. Tin, mahni ṭawng hmanna ni lo, ram danga awmte zingah ṭawng ralna a nasa em em tih hmuh a ni bawk. Mizote pawh kan dinhmunin a zir chhoh zel avangin India ram khawpui hrang hrangahte leh Sap ram thlengin kan chhuak nasa tawh hle a. Heng kawngah hian harh tharna kan intuh a pawimawh tak zet dawn a ni.
Mizo Kristiante hi Pathianin min hmangaih em em a. Chanchin Ṭha pu darh tura tirh kan nih avangin kan ral loh hi a ngai a ni. Mahni hnam ngaihsanna hian hnam leh ṭawng dam reina a hril avangin, kan mawhphurhna hlen zo lova kan ral mai chuan Pathian thupek puitlin thei lo kan lo ni dawn si a. A hnam anga kan thil tawn te, Pathianin min zawn chhuah dan chanchin te hi kan fate uluk takin kan hrilh a pawimawh a. Mahni hnam chungchanga pi leh pute rilru ang kha kan phawk chhuak zo lo tial tial anih chuan, hnam dam rei lo kan ni hlauh ang tih a hlauhawm a ni.
Mizo ṭawng leh hnam zia humhalh hi, mahni ramri chhunga tawm tlat a, tu mah tlawh pawh duh miah loh leh ṭawng dang thiam tum miah loh lam a ni lo a; hnam dang leh ṭawng dang hmuhsit lam pawh a ni hek lo. Lal Isua chuan, “Kal ula,” a ti a; pen chhuak turin thu min pe tih a chiang a. Hnam zawng zawng zirtira siam a, baptis tur leh a thupekte zawng zawng pawm tura zirtir turin min ti zawk a ni. Mizote hi kan la vak zau telh telh dawn a, kan kalna apiangah kan Mizona kan tizahawm ang a, ram dang, hnam dang zingah pawh, “Mizo Kristiante chu tute nge?” tia min zir chian duh tur khawpa khawvel mit fukna nih kan tum zawk tur a ni.
- Dr. Grace Lalkhawngaihi