I LO HLAWHTLIN NAN HABIT ṬHA NEI RAWH

Kan tum goal thleng tur chuan habit ṭha kan neih a ngai.

Greek mifing Aristotle-a chuan, “Kan tih fo ṭhin ang hi kan nihna a ni. Ropuina hi thil tih danglam a ni lo, thil chin ṭhan (habit) siam mai a lo ni zawk,” a lo ti a. Psychologist lar, Rob Gilbert-a chuan, “Kan habit kan siam a, chu chuan min siam let ṭhin,” a ti bawk.

I habit ṭha lo kha thunun rawh; chuti lo chuan, a thunun zawk mai ang che. Scientist, nungchang zir mite chuan, “Kan nungchang 90% hi kan habit siam a ni,” an ti. Kan habit siam ang khan kan nung a; kan tih fo ṭhin hian min thunun mek a ni. Banking Company-te hian mihringte pawisa hman duh dan (habit) an hriatchian avangin awlsam takin ATM Card/loan facility an siam a, an hlawkphah reng a. Tunah phei chuan pawisa hman dan awlsam leh zual an rawn duang chhuak a, kan taksa penga bet tlat, mobile phone hmangin, GPay, Paytm-a pawisa hman hi tih ṭhanah kan nei leh tawh a ni.

Tlai fo te, a tlaran zawnga pawisa hman te, thatchhiat te, ṭawngkam thlahdah leh thil sawisel hrat te hi habit ṭha lo an ni. Chawhmeh al leh al loh thu te, a daih leh a sat thu mai mai te sawisel ching an awm. Khawvelah hian ei tur nei lo sang tam tak an awm a, “Lalpa, chaw ei tur min pek avangin kan lawm e,” ti fo ṭhin tur zawk kan ni. Kan sawisel hian kan intihrehawm mai mai a ni. Israel fate khan thil an sawisel fo avangin Pathianin a hrem a nih kha. Habit ṭha lo hi kan nunpui a, thlak leh paih a har tawh ṭhin.

Chawpchilh taka thiltih chin ṭhana neihte hi sim a ṭha. Inbuatsaih lawkna nei miah lova pangngai taka mawhphurhna hlen chhuah ringawt hi Pathianin a fate min duh dan a ni lo. Taksa lama harsatna neih vang ni lova mut zel zel te, biak in leh committee-na leh zela mutthluk chinte hi bansan a ṭha. Ṭhenkhat, kohhrana inhmang tak chunga tlai taka tho ṭhin, chhungte puih a hneka an thil siamsa sawisel peih tak; chhungte thawh chhuaha lei, smart phone hmanga social media-a thu ṭha tak tak post leh comment peih deuhte hian, an habit ṭha lo avangin Pathian malsawmna an chan phah a hlauhawm hle a ni.

Zan mut dawna Bible leh lehkhabu ṭha chhiar peih si lo, phone kheuh neuh neuh chunga zanlai pelh thleng meng a, tlai taka thoh leh si hi habit ṭha lo tak a ni. Hriselnain a tuar a, mit tan a ṭhat loh mai bakah, a tuk nilengin taksa a zawi a; mahni hnaa rilru sawrbing a harsa ṭhin a ni. Ṭhenkhatte chuan biak in chhungah leh zel, ṭul hauh lovah, phone an khawih neuh neuh a, status lo update leh thil post ngam pawh an awm nuk tawh.

Habit ṭha nei tur chuan mahni inthunun a ngai. Les Miserables ziaktu Victor Hugo khan, lehkhabu a ziah laia pawn a chhuah loh nan, thawmhnaw engmah ha lovin amah chauhvin inah a inkalh hnan ṭhin an ti. Nikola Tesla (Electric hmu chhuaktu) kha zing 3-ah hna a thawk ṭan a, zan dar 11 thleng a thawk ṭhin. Abraham Lincoln pawh kha zing dar 4–ah thovin, Bible chhiar leh ṭawngṭaina hun a hmang ṭhin an ti a. Kan Prime Minister, Pu Modi-a pawhin zing tak, dar 5 aṭangin hna a thawk ṭan ziah ṭhin a ni.

Habit leh lei hipna hi a inang khawp mai a; min pawt/hip tlat ṭhin a ni. Habit ṭha siam tur chuan keimahni pawhin hun leh tha tam tak kan sen a ngai. Mark Twain chuan, “Habit hi thil chin ṭhan a nih avangin tukverh-a theh chhuah mai chi a ni lova, pen khat te te a chhuk thla tura thlem chi a ni,” a ti. Bawhkan thut theih a ni lo. Habit ṭha zan khatah a neih thut theih loh ang bawkin, a paih thut theih lohva; keimahni inthunun theihna aṭangin bul ṭan a ngai a ni.

Kan habit hi kan nunphung a ni a, thlak turin kan tih theih chin kan ti ang a, a bak Pathian kutah kan dah ang. Habit ṭha lo hi chawm len loh tur a ni a; chumi tur chuan kan tih chhunzawm loh a ngai a ni. Mut duh mi chu a mut tam zel chuan a habit ṭha lo kha a chawm tihna a ni a, bansan a duh chuan mut tam chhunzawm loh tur a ni. Thlai chi kan tuh a lo ṭhang lian ang bawkin kan chawm kha a thang lian si. Thinchhe mi kan nih pawhin thinrimna kha chawm chhunzawm loh tur. Ruihhlo vawi khat kan tih kha kan chawm zel chuan a lo ṭhang liana, thunun theih loh hun a lo thleng a, OD/mahni intihlumnain a zui thei. Zu no khat kan tem kha kan chawm chhoh chuan a ngawl kan vei zui thei. Kan chawm apiang a ṭhang a, kan nunah hnehna a chang ṭhin a ni.

Kan rilruah itsikna leh hlauhna te kan tuh tur a ni lo. Kan rilru-a kan ngaihtuahna hian kan taksa a thunun avangin kan ngaihtuahna kan thunun a ngai. Engvangin nge company-in model sexy leh hmelṭha tak takte an thilsiam chhuahte fak tura, sum tam tak senga an hman ṭhin kan tih chuan an thilsiamte an hralh theih nan a entute rilru an la hmasa phawt duh a ni. Kan mit chakna kan thunun a ngai hle. Mahni ingaihhniamna pawh habit ṭha lo a ni. Pathian chuan a mei ni lovin, a lu ni turin min duh a nih kha. Kan thisen zamah hian Lalber thisen (Royal blood) a luang a ni.

Thil ṭha lote hian mit an la a, tih a nawm hmel bik. Naupang pawh ti lo tura kan hrilh apiang tih an chak. Chutiang bawk chuan, habit ṭha lote hi tih a nuam a; mahse, nunpui a ṭha lo. Heng habit ṭha lo mi sawisel, a tlaran zawnga pawisa hman, mi thil hawh chin, mi pawisa puk chin te, dawt sawi te hi zir ngai lovin kan thiam mai a. Amaherawhchu, heng habit ṭha lo bawih aṭang hian tal chhuah a har hle. Hei tak hi a ni keini ringtute tan Isua min tuarsakna Kraws kha a hlut em em ni! Keini beih chiam ngai lovin, Kross-ah khan min hnehsak vek tawh a ni.

Kan thil ṭha lo chin dawklakte thlak duhin Pathian hnenah kan ṭawngṭai ṭhin a; mahse, a thuin min zirtir anga nun erawh kan tum chuang ṭhin lo. Kan nuna danglamna hmuh kan duh a nih chuan kan habit kan siam ṭhat a ngai a ni. Habit ṭha chu siam a har a, nunpui atan a ṭha thung. Biak in leh YouTube-a midang thusawi ngaihthlak aṭang chauh hian hmasawn tum lo ila. Thlarau Thianghlim awmpuina nen, keimahni ngeiin Pathian thu hi zir ṭhin ila. Kan thu zirte hretu mai nilovin zawmtu nih ngei tum bawk a ngai a ni.

Tlawm zawka tan a har kan ti a ni mai thei; mahse, tlawmna nun kha hnehna a ni. Ngaihdam a har a ni thei; mahse, kan tih tur a ni si. Zinga exercise lak hi a tirah a har hle ang; mahse, kan taksa tan a ṭha si. Pawisa khawl a har kan ti; mahse, kan chhungkaw tan a ṭul si. Mihausate hi an hausa thut lo a, inren leh inkhawl hi chin ṭhanna an neih avang zawka hausa an ni. Rocket an kah chhuah dawn tak hian speed chak lutuk a mamawh a, a fuel pawh a hmang tam. He lei atmosphere a kal pelh tawh chuan speed a mamawh tam tawh lo a, a fuel hman pawh a tlem tawh a ni. A harsa lai ber chu a thlawh chhuahna kha a ni. Habit siam pawh hi a tirah a har, a awlsam chho tial tial tawh ṭhin.

Kan thau lutuk intih cher kan tum a nih chuan ei leh in inhrek a, exer lak a ngai. A tirah chuan a har viau ang; mahse, a lo rei chuan nuam kan ti ang. Sum hmang thiam lo pawhin budget mumal taka kan siam chuan a tirah hrehawm deuh mahse, kan hmasawnna tur a lo ni. Chutiang bawk chuan, taksa tana ṭha lo thil kan chin dawklak tam tak sim hi a tirah a har a, a hnuah a awl ṭhin. Pathian hian nun zalen min pe-a, eng bawihah mah awm min phal lo. Kan retheih pawh a phal lo. Ṭawngṭai, Bible chhiar, Fianrial hun hmante hi harsa ti chung chungin bul han ṭan phawt ila. A tirah minute 5 pawh kan ti hleithei lo anih pawhin, a lo rei hnu chuan darkar khat/hnih pawh awlsam takin kan ti thei tawh ang. Daniela kha nitin vawi 3 a ṭawngṭai (Daniel 6:10) a, Davida kha vawi 7 nitin a ṭawngṭai bawk ṭhin (Sam 119:164). Habit ṭha nei tur chuan Pathian kan pawl tam a ngai. Ringtute hian kan nun thlak danglam tur leh hmasawn turin 'thilmak' kan mamawh lo, habit ṭha kan siam a ngai mai a ni.

- JC Lalnunsanga