NGAWLVEINA – CHHUNGKUA AṬANGA DO

Tun hnai hian, kan laina hnai leh ṭhiante thlalakah, innei thar leh fa nei tharte hmuh tur an awm neuh neuh a. Hmuh an nuamin, nun an tihlim ṭhin hle. Chanchin lawmawm karah, a lawmawm lo lam, mahnia nunna la hial khawpa nun beidawng te, ruihhlo leh ngawlveina vanga thihna hrang hrang hmuh leh hriat tur pawh a awm ve reng bawk a. Kan chen mekna khawvel, kan fate leh heng naupang duhawm tak takte seilenna tur hi ngaihtuah chuan a beidawnthlak rum rum chang a tam duh hle a ni.

Heng boruak kara rilrua lo lang leh zawhna langsar em em ṭhinte chu, “Fa neih kan chak em em lai hian kan fate enkawl dan tur hi kan ngaihtuah chiang ngai em? Eng ang khawvel nge kan fate tan buatsaih kan tum a, anmahni enkawl turin eng angin nge kan lo inpuahchah lawk? Kan in chhung hi naupang seilenna atan a hrisel em? An duhthlanna avanga lo piang chhuak ni miah lo kan fanaute hi an hmaa hun khirh tak awm theite paltlang turin eng angin nge kan buatsaih?” tihte leh thil dang tam tak a awm thei awm e.

Kawppui nei tur leh neih tum mekte tan

Nupaa insiam tum mekte, kawppui nei tharte leh fanau ro chan dawngtute hian kan dinhmun pawimawhzia leh kan duhthlannain nghawng a neih nasat theihzia hi kan hriat chian a pawimawh hle mai. Fanau enkawl tur hian tu mah tling zo tak tak a awm theih a rinawm loh a; chutih rualin, enkawl tur fanau pek kan nih hian, kan nun zirtu leh keimahnia innghat an awm reng a ni tih hre reng ila. Chuti chunga nun uluk lo taka awm pawiziate hi kan inzir thar leh a hun tawh tak zet a. Fanau kan neihpui leh enkawlpui tur kawppui kan thlanna kawng thleng pawhin duhthlanna kan siam thiam a pawimawh a ni.

Tun hnaia kawmkara naute an chhar chungchangte khan ngaihtuahna a tithui khawp mai. Naute nu dinhmun tur kha han dawn ila, enkawltu ṭha zawk a hmuh theih nan mi dang kuta dah mai kha ṭha ber niin a hria a nih ngei a rinawm. Khatianga hma a la duh mai kha a demawm rualin, a fa sên lo seilenna tur khawvel chu nasa takin a ngaihtuah ve ngei ang. Hma lam thim tak, retheihna leh hrehawmna, tihduhdahna leh ralmuan lohna chhungkuaa sei lian turte a lo nih chuan, a hringtunu tan chuan enkawlna ṭha zawk a dawn beiseia hnutchhiah mai chu thil thlanawm zawk pawh a ni thei awm e. Chutih rual chuan, mi mal nawmsakna ngaihtuah vang emaw, duhthlanna hman thiam loh vang ringawta fate tifahrahtu nih erawh thil hlauhawm leh pawi tak a ni a. Phu loh ro chan min pekte enkawl thei tura min ring ngamtu, keimahni leh anmahni pawh min siamtu, Pathian belh a, Amaha innghah mai hi mihringte tih tur pawimawh hmasa a ni awm e.

Kan ram hmelma lian ‘Ngawlveina’

Tunlaia kan ramin a buaipui leh chanchin thar luah hnem berte zing ami chu ruihhlo chungchang hi a ni a. Heti em em a ruihhloin Kristian ram min tibuai nasa hi a manganthlakin, a beidawnthlak ṭhin hle a ni. He kan ram hmelma lian tak hian kan fa, duhawm leh la thianghlim tak takte hi a tihchhiat ve mai lohna tur hian engtin nge hma kan lak ang? Ngawlveina leh natna ṭha lo tak tak hluarna ram kan nihna hi thai bo a, hneh tur hian sawrkar, kohhran leh pawl hrang hrangte hma lakna piahah, mimal tin hian mawhphurhna kan neihte kan hriat a pawimawh hle a ni. Kan in chhung khur leh mi mal nun ṭheuhte inen fiah a, kan nunphung leh zia thlak ngai awm apiangte pawh huaisen taka kan insiam ṭhat ngam a ṭul tawh tak zet a ni.

Ngawlveina (addiction) kan tih hian ruihhlo chauh a huam lo va, thil dang tam tak ngawl pawh a vei theih a. American Society of Addiction Medicine (ASAM) chuan ngawlveina hi thluak lama harsatna benvawn (Chronic Brain Disorder), tiin a tarlang a ni. Ngawlveina hi chi hnihah thliar theih a ni a:

1. Ruihtheih thil hmansualna (substance abuse/use disorder): Zu leh damdawi ruih theih bakah meizial, marijuana (ganza), ei chi, in chi, hnim chi, fawh chi (vape) leh thil dang, a tel lova awm theih loh khawpa taksain a mamawh em em reng tawhna.

2. Nungchang leh chin ṭhan ṭha lo lama ngawlveina (Behavioural addiction): Thil chin ṭhan ṭha lo, tih dawklaka neih thil, ni tin nunphung tibuai a, hnathawhna tichhe thei, mi mal leh mi dang nena nun hona thleng pawha nghawng thei thil, entirnan, pawisa khelh, internet, sex leh games atchilhna leh adt.

Eng thil pawh ni se, a ngawl kan vei tawh a nih chuan, chhuah leh a harsa tawh a; mi tam takin anmahni nun hial pawh an chan phah reng a ni. Heng ngawlveina, mi mal leh chhungkaw tam tak min tibuaitute hi kan zir chian lehzual a, a lo awm theih dante leh a invenna kawngah chhungkuaa ṭan kan lak tlan a hun tawh tak zet a. Mi thiam zawkte hnen aṭanga thu ṭha kan hriat leh an zirtirnate kan zawm a, kan ngaih pawimawh hi a ṭul tawh hle a ni.

Chhungkua aṭangin

Ngawlvei an pun zel lai leh a enkawlna hmun kan indaih loh mek lai hian, tuna kan fanau duhawm tak takte tan hian eng ang khawvel nge kan buatsaih ang a, hetiang kawng an zawh ve lohna tur hian engtin nge hma kan lak ang, tih hi mi tin tana zawhna pawimawh tak a ni a. Zir chianna (study) tam tak a awm tawh a, chung zinga mi thiamten an hmuh chhuah pawimawh tak chu, in chhunga chhungkaw boruakin naupang sei lian mekte thluak a nghawng nasat theih dan hi a ni.

Naupan lai, kum nga hnuai lam nih lai hi thluak ṭhan chak ber hun lai a ni a. Kum 5 an tlin hian an thluak hi puitling thluak zaa sawmkua (90%) tiat a ni tawh a; puitling tak tak tur erawh chuan kum 18 ah pawh hian a la insiam chho nasa hle a, kum 25 vel hma chu a insiam a ni. Heng hun laia naupangin chhungkuaa rui chunga buaina siamna te, kut inthlak leh insawisakna te, tharum thawhna leh ṭawngkam ṭha lo tak tak hmanga inankhumna te an hmuh a, an tawn fo chuan an thluakin nasa takin a tuar a. Taksaa hormone chi khat, stress hormone an tih chu nasa takin a lo insiam a, chu chuan an puitling thlengin nghawng a nei ṭhin a ni.

Hetiang chhungkuaa rawn seilian naupangte hian an mamawh em em thlamuanna leh himna (comfort and safety) an dawng lo va. An mamawh phuhrukna leh an dinhmun tlanchhiatsan an tumna kawngah ṭhian sual leh ruihhlo bawiha tan theihna kawng zau tak a inhawng a. Chu chuan kawppui thlan kawngah pawh nghawng ṭha lo a nei zui zel thei a ni. Thlamuanna leh himna an hmuh theih nana an hman ṭhin thil, heng zu leh ruihtheih thil dang te, internet leh sex leh a dangte hi, chin ṭhanah an nei a, an thluakah a lo intuh ngheh tawh ṭhin avangin duh huna tihtawp mai theih a ni tawh ṭhin lo a ni.

Chhungkua a hun ṭha (quality time) hman hote, in chhung nuam leh hahdam siam te hi thil ho te anga lang, naupang hma khua siamtu lian tak si a ni a. Pawn lama kan lan dan ai chuan in chhunga chhungkua kan nun hona boruak hi kan ngaih pawimawh zawk a ngai a ni. Kan hriatna leh thiamnain a tlin lo a nih pawhin, kawng dik zawk min kawhhmuh thei tur mi thiam zawkte pan leh rawn nachang kan hriat a pawimawh.

Ṭum khat chu, kan ṭhianten kan fate thlalak social media-a an lo hmuh ṭhin thu leh fel an tih thu min hrilh a. Kan pa chuan awlsam takin, “An fel lai chauh kan post ṭhin alawm” a ti mai a; ngaihtuahna a kal thui khawp mai. A ṭha lai chauh kan tarlan avanga kan fate fel tak anga an lan a, miin an fak avang hian an ṭhaah ngaiin kan duh tawk mai em? Fakna kan dawnte hian kan mamawh hmasawnna min hmuh hmaihtir em? Kan ngaihtuah nawn a pawimawh awm e.

Khawvel hrisel leh ṭha zawk buatsaih tur hian mi mal tin hian mawhphurhna kan nei ṭheuh a. Mi dang thunun tur chuan mahni inthunun hmasak a pawimawh, tih a nih kha. Kan ram leh hnam siam ṭha leh tur hian mahni in chhung khur ṭheuh kan siam ṭhat hmasak a pawimawh a. Kan pi leh pu, kan nu leh paten an lo chin ṭhan, thil ṭha lo a awm tawh a nih pawhin, keimahni leh kan chhungkua aṭangin bul ṭan thar leh ila. Kan ram leh hnam siam ṭhatna kawngah hian, nau piang thar duhawm tak takte hian beiseina thar min pe mawlh rawh se.

Malakia 2:15-ah chuan, “Nunna chi neiin, pumkhatah a siam lo vem ni? Engah nge pumkhata a siam? Chithlah, Pathian ngaihsak a zawng a ni …,” tih kan hmu a. Kan Pathian, engkim siamtu, keimahni min siamtu ngei chuan tun thleng pawh hian chithlah, Pathian ngaihsak chu a la zawng reng a. Tuna kan chithlahte leh lo la awm zel turte pawh Pathian ngaihsakna kawngah kan hruai theih nan, Amah Pa Pathian ngei chuan mal min sawm ṭheuh rawh se.

- Dr Evelyn VL Hmangaihzuali