PAKHATNA AṬANGIN PAKHATNAAH

Kan thupui, ‘Pakhatna aṭangin pakhatnaah’ han tih hian thil pahnih a kawk thei awm e. A hmasa zawkah chuan pakhatna ni sa, chu dinhmun luah zel tura ṭan lak tihna a ni thei a. A dang lehah chuan, pakhatna kan nihna chu thil duhawm lam a nih loh avangin a ṭha lam hawia pakhatna nih tum lam a kawk thei bawk. Kan sawi tum tak chu a hnuhnung zawk hi a ni nghe nghe a ni.

Mizoram hi ram intodelh lo tak, khawvel hriat pawha thawh chhuah mumal nei lo kan ni tih chu tu pawhin kan pawm tlang vekin a rinawm. Chutiang a nih mek lai chuan, khawvel deng chhuak deuh dawt khawpa kan hming a lanna lam hi kan lo ngaihtuah chiang ngai em ka hre lo va. Mahse, beng sik a, ngun taka kan ngaihtuah a, ṭan kan lak nghalna tur thil pali, a ram leh hnam anga kan mualphona ni bawk si hi sawi chhuah kan tum chu a ni a. A chhan leh a vang zawng zawng kan hawl kim vek hman dawn lo va; a nihna takah chuan, kan hriat chian leh bel em em te vek an ni zawk a. Mimal, chhungkua, Kohhran, khawtlang leh ram anga ṭan kan lak ngaihna vek a ni bawk si a. Ngun taka ngaihtuahna seng chung a, mahni ṭheuh inbih chiangin, siam ṭhat hna i thawk ang u, tiin kan insawm hmasa a ni.

India ramah hian Mizoten hming kan chherna ṭha lo deuh deuh pali zinga pakhatna chu, mihring tam lam aṭanga chhutin, India ramah HIV/AIDS vei tamna ber kan ni hi a ni. Chu chu engtia inkai chhawng nge kan nih tih zir chiannaa a lan dan chuan, a tam ber chu mipat hmeichhiatna aṭangin a ni ti phat rual a ni lo. Tun hma deuh kha chuan ruihhlo ti ṭhinten hriau an inhman ṭawm aṭanga he natna hi inkai chhawng kan tam tih a ni ṭhin. Tunah chuan kan ṭhalai mai pawh ni lo, nupui pasal nei laite ngei zingah mipat hmeichhiatna hman khawloh avanga he natna inkai chhawng kan tam ta ber hi a lungchhiatthlak tak zet a. Mi tam takin hlimna an zawn dan pakhat chu mipat hmeichhiatna hman kawngah hian niin a lang a. Hlimna kan zawn dan dik lo leh Pathian pawi kan sawi rah kan seng mek a ni tih hria a, sim vang vang tur kan ni ngei ang.

Pahnihna chu, India ramah zuk leh hmuam ti nasa ber state kan ni fal nalh a ni. India Today, August 2024-in a tarlan danin, The Global Adult Tobacco Survey (GATS) 2009-10 leh National Tobacco Control Programme, Mizoram te chuan puitling zingah 67.2% zuk leh hmuam ti mek awm angin min chhut a. Mipa zingah 72.5% leh hmeichhe zingah 61.6% zuk leh hmuam ti kan awm nia min ngaihna ringawt pawh hi zah avanga khuk ral chem chemna tham a ni. Heng thil lo chhuahna bul ber pakhat chu hlimna kan zawn vang leh miten an hlimpui nia kan hriat kan entawn vang a ni.

Mawl mang takin, mi pakhat hian ni khatah zuk leh hmuam atan ₹ 100 zel hmang angin chhut ta ila. Mizoram Census hnuhnung ber 2023-ah chuan mihring 14,38,568 kan awm a. Chung zinga puitling chin chu 70% (Nuai 10.06) anga chhut a ni a. Puitling nuai 10 zet zinga 67.2%, mi 6,76,702 velin tunah hian zuk leh hmuam an ti mek tihna a ni a. Ni khat lekah ₹ 6,76,70,200/- zel sum an seng ral zar zar tihna a ni a. Kum khatah phei chuan, Pathianni tel lovin, ₹ 2,12,31,02,400/- ang vel sum an lo tlak ral tihna a ni. Kan ram rethei berh tak hi, zuk leh hmuam ti mekte hian nghei vek thei se, kan va hausa dawn em!

Pathumnaah chuan, a hmaa kan sawi zawh chiah zuk leh hmuam nena inkaihhnawih thui tak, cancer vei zatah, filawr takin pakhatna kan ni leh a. Assam Tribune, February 2025 chhuakah chuan, kum 2018-2023 chhung khan Mizoramah cancer vanga thi zat hi mi 6,700 chuang zet kan ni a. A kum ang zela an tarlan dan phei chuan, kum 2018-ah mi 995, kum 2019-ah mi 1081, kum 2010-ah mi 1100, kum 2021-ah 1138, kum 2022-ah 1,131, an thi a. ICMR-NCDIR, Bengaluru hnuaia Population Based Cancer Registry, Mizoram te record dan chuan, kum 2023 a cancer vanga boral zat hi mi 1300 chuang niin, tun thleng hian report a la luh belh zel a. Cancer vanga boral report kim loh awm thei te nen phei chuan, kum tin kan pung zel niin an sawi a ni. Thi zingah mipa kan thi tam zawk leh zelte hi ngaihtuah chian a, harh a hun ta hle mai.

Kum Cancer vanga thi zat

2018 - 995

2019 - 1081

2020 - 1100

2021 - 1138

2022 - 1131

2023 - 1300 +

Source: Unconsolidated Data of Population Based Cancer Registry, Mizoram (ICMR-NCDIR)

MZU research (Ph.D. study) pakhatin Aizawl leh thingtlanga tleirawlte dinhmun a tarlan dan chuan, chhungkuaa pa awm lohna aṭanga lo seilian zingah rilru insiam rem theihna (Psychological Adjustment) lama harsatna nei an tam thu an tarlang leh zel a. Synod Campus Ministry rawngbawlnaa kan chhuah vena leh, mimal anga zirna in 150 chuang zet kan tlawh chhuah tawhnaah, zirtirtu mipa tam zawkna hi pakhat deuh chauh a awm nia! Kan Mizo rawltharte zingah mipa awm dan chiang lo kan kat nuk hi a mak lemin a lang lo. Kan tupate, kan fapate hian ni tina an hmuh leh an zir chu hmeichhe thil tih dan a nih miau avangin, mipa awm dan tur an phur chhuak zo tawh lo a ni. Kan rawltharte hi an tuai zo ta a ni hauh lo va, anmahni zirtirtu tur mipa kan tham ral nasa lutuk a, an nun a buai zo zawk a ni. Mipate kan ṭhang harh a hun tawh tak zet a ni.

Palina leh a tawp berah chuan, Mizoram hi nupa innei zat aṭanga teha inṭhen tamna ber state kan ni leh hlauh mai a. Scroll.in leh Themapsdaily (Instagram) -ten an tarlan danah phei chuan Mizorama nupa inṭhen zat hi 6.34% lai a ni a. Min hnaihtu ber Meghalaya chu 4.11% an ni ve thung. He thil hi ngun taka ngaihtuahin, hetiang em em hi kan nih theih a rinawm lo va. Khawi zir chianna aṭangin nge hetianga data hi an tar chhuah tih hi zawh chian ṭhain ka hria a. Email-te thawnin anmahni hi ka zuk umzui a, tun thlengin min la rawn chhang duh lo ve ve a. DNAIndia.com, tunlaia online news chang tlung tak chuan, nupa inṭhen tamna state a tarlanah Mizoram chu 6.3 % ti ve thovin, India rama nupa inṭhen tam lamah pangana min nihtir ve leh a. Anni pawh hi email-in ka zuk umzui ve leh nghal zat a. An data pho chhuah chu rawn ti danglam nghalin, Mizoram chu 1.5% niin, India rama nupa inṭhen tam pariat zingah min la telh hram a. Chutiangte a lo nih takah chuan, email bawkin ka zuk umzui leh a. March 15, 2025 a data an pho chhuah hnuhnung berah chuan Mizoram hming an tilang ta lo. A chhe zawnga pakhatna kan nihna chu a ṭha lam kan hawi hret a tih theih. Eng pawh nise, nupa inṭhen hi kan tlem lem lo tihna a ni phawt mai.

Mizoram Synod Inkhawmpui vawi 100-nain, “Chhungkaw kehchhia zir chianna neih ni rawh se”, tia a lo rel tawh bawh zuitu zingah min telh ve hlauh a. Chumi zir chianna aṭang ringawt pawh chuan nupa inṭhenna hi a lo nasa hle tih a lang a. Nupa inṭhennain a nghawng nasat ber chu naupang (fateah) a ni leh zel hi a pawi tak zet a ni. Biak Ina inneite aiin hmun danga inneite zingah inṭhenna a tam hle tih te, uirena leh ruihhlo hi nupa inṭhen chhan lian ber pakhat a ni tlat mai tih te, lehkha zir sang lo leh hnathawh mumal nei lote zingah inṭhenna a nasa tih te hi zir chianna aṭanga thil lang chhuakte zinga mi a ni a. Heng zawng zawng ngaihtuah hian, Pathian ṭih chhungkua kan din thar a ṭul ta hle tih hi kan pawm tlan a hun ta tak zet a ni.

Khing kawng li lai, a chhe lam hawia pakhatna kan nihnate khi a ṭha lam hawia pakhatnaah kan siam theihte vek an ni a. Chumi thlentir thei tur chuan kan vaia kan ṭanho a ngai a. Tu mah dem tur zawng lovin, “Keimah vang a ni,” ti thei tura mawh kan lak ngam a ngai ngai ang. Pakhatna chhe tak nih reng hi tu mahin kan duh ka ring lo va; Pakhatna aṭangin Pakhatnaah, a ṭha zawngin Mizote hi kan lang ve tawh dawn lawm ni?

- Lalnunsiama Khalthang