NAUPANG SEILENNA SYSTEM

Mihring puitling ni tura naupang chher leh enkawlna kawngah hian an khawvel hualtute hi an pawimawh em em a, chu’ng a hualtu hrang hrangte chu an pawimawhna nen tarlan kan tum dawn a ni. “Naupang chu a kalna âwm kawngah chuan zirtîr ula, A upat hun pawhin a thlah lo vang,” (Thufingte 22:6) tih thu Bible-a kan chhiar chang hian, nu leh pate mawhphurhna ni bik riau a ngaihna a awm thei a; a pawimawh ber pawh an ni ngei mai. Amaherawhchu, anni baka hualtu, an nuna nghawng pawimawh tak tak neite hi kan en kan palh a hlauhawm a, chumi chungchang chu kan han ziak dawn a ni.

Naupang tan chuan an nu leh pate hi an zirtirtu hmasa ber niin, chhungkua hi an ‘Zirna In’ hmasa ber a ni. Kum 3 an nih chhohah erawh, an seilen hnua eizawnna atana ṭangkai tur finna zirna hmun changtlung zawk, sikulah kaitir an ni a. An thlarau nun kaihhruaina tur Sande Sikul te awm lehin, Mizo naupangte chuan sikul mumal tak pahnih an kaikawp a ni. Heng sikulte anga mumal taka duan ni si lo, thil an zirna dang naupangte ṭhanlenna khawvelah hian a awm ṭeuh mai a. Chu’ng zinga langsar zualte chu, nu leh pa ni lo chenpui dang ina awm ve te, ṭhenawm khawveng te, Kohhran te leh seilenna khua leh ram thlengin a huam thei a ni.

“Naupang enkawl seilian tur chuan khaw puma ṭan a ngai,” tih mihang thufing pakhat hi a awm a. Chhungkua chengho tamna leh khawtlang inpawh taka awmhona ram angah phei chuan a dik lehzual hle ang. He thufing hi kan hnam khawtlang nun nen pawh a inmil khawp mai. Naupang ṭhanlenna khawvel hualtute hi Bronfenbrenner-a chuan system hrang hrangah hetiang hian a ṭhen a –

1. Microsystem

Naupangin ni tin deuh thaw a, a taka an hmuh leh kawm theih, an bul hnaih bera awmte chu a microsystem-te an ni. Chu’ngte chu an nu, pa, pianpui unaute, chenpui pi leh pu, nuteii, putea, ni, patea, anmahni awmtute (chhungte emaw, rawih chawp te emaw), sikul zirtirtute, a sikul kalpui ṭhian te, Sande Sikul ṭhiante leh ṭhenawm bul hnai ṭhiante an ni. Heng mite hi an nuna nghawng nei theitu lian ber an ni a, anmahni hnaih bertu an nih avangin an pawimawh a, nun an zirna hmasa an nih angin an fimkhur pawh a ṭul hle.

2. Mesosystem

Naupang microsystem a awmte hian a hran ṭheuhvin an nunah nghawng an nei a; chutih rual chuan, an microsystem chhunga awmte inkar inlaichinna ṭha leh ṭha loin nghawng a nei thuk em em bawk. Chung naupang microsystem chhunga awmte inlaichinna chu mesosystem tia sawi a ni. Entirnan, nu leh pain, mi mal ve vein, naupang kha duatin ngaihsak hle mahse, an nupa inkar boruak ṭhat leh ṭhat loh dan te, nupa anga an thawh dun ṭhat leh ṭhat loh dan te leh entawn tlak taka chhungkua an buatsaih leh buatsaih loh dan te khan naupang nunah awmze thui tak a nei a ni. Nu leh pi inkar te, pa leh pu inkar te, an pianpui unaute leh nu emaw, pa inkar te, nu leh pa leh zirtirtu inkar inlaichinna te leh an microsystem chhunga awm hrim hrim mi dang inkara inlaichinna hrang hrang awmte a huam vek a. An mesosystem boruak hrisel leh hrisel loh hian naupang nunah nghawng a nei thuk hle.

3. Exosystem

Naupangin a taka a hmuh leh kawm ni si lo, tawnhriat a va neih lohna hmun, a nuna nghawng nei pha tho si te hi a exosystem chu a ni a. Exosystem hi mihring, hmun leh thil tawn te an ni thei vek a ni. Nu leh pa hnathawhna hmun leh an thawhpuite, nu leh pa emaw, chenpui dangte inhmanna Kohhran leh khawtlanga an ṭhiante emaw, tawnhriat an va neih hrim hrimna, in chhunga an rawn put luh, chhungkaw boruak thlak danglam theite pawh a tel vek thei ang. Entirnan, pain a hnathawhna hmuna harsatna a tawh avanga chhungkuaa a thinrimna a hrik thlak ṭhinte emaw, pa berin Kohhran/khawtlanga hlim taka ṭhenrual ṭha a va siamte khan naupang bula a awm dan a thlak danglam theih avangin an exosystem hian awmzia a nei thui hle a ni.

4. Macrosystem

Naupang pianna chhungkaw hnam, sakhua, ṭawng, ram, hnam dan leh ram inrelbawl dan te hi a macrosystem te an ni ve leh thung a. He system hi chuan naupang tana hamṭhatna sawrkar policy hrang hrangte - zirna lam, hriselna chungchang, sum leh pai kaihnawih an hmasawnna atana pui thei tur naupang chenna ram chhunga awmte hi a huam vek a ni. An awmna ram sakhua leh hnam nun kalpui dante hian naupang seilenna khawvel a siam danglam theih avangin an macrosystem chhunga thil awmte hi an pawimawh tel vek mai.

5. Chronosystem

Chronosystem ve thung chu naupang nuna hun leh tawnhriat pawimawhte tih a ni a. Entirnan, nu leh pa inṭhen hun laia naupangin harsatna a tawn te, hostel-a awm ṭan aṭanga a nun inthlak danglam te, Covid-19 hri leng avanga naupangin phone leh internet an hmang nasa ta te leh naupang rilru aṭanga tleirawl rilru put chhoh ṭan hun te hi an chronosystem chhunga thil thleng thei vek a ni. An pian tirh aṭanga an upat thlenga an nuna thil thleng hun pawimawhte tiin a khaikhawm theih ang chu.

Heng system hrang hrangte avang ni kher lo, naupang nuna hmasawnna emaw hnufualna thlen thei thil dang pawimawh em em mai chu - anmahni mi mal pianpui mizia leh nihphung hi a ni a. Hei vang hian, unau rau rau pawh, nu leh pa, chhungkua, enkawlna leh tawnhriat inang vek si, an mi mal mizia leh nihphung danglam avanga tui zawng leh hlawhtlin theihna kawng inang miah lo a awm thei ta ṭhin a. Chutiang bawkin, naupang mize inang rau rau pawh an seilenna system danglam dan a zirin an hlawhtlinna kawng zawh dan a hrang hlak thei bawk.

Naupang mi mal mizia leh a seilenna system hrang hrangte belhkhawm hi a khawvel hualtu chu a ni a. A puitlin hunah eng ang mi nge a nih dawn tih chu heng a pianpui mizia leh nihphung hrang hrangte leh a hualtu system te aṭanga a entawn leh zir chhuah te hian a hril khawm dawn a ni.

Fate enkawlnaah nu chauhvin mawh a lak emaw, Pathian thu zirtirna kawngah pa chauhin ṭhahnem a ngaih emaw hian, naupangin eng emaw chen chu hlawkpui tho ṭhin mahse, nu leh pa ṭan rualna chhungkua tluka inzirtirna boruak ṭha a awm thei lo. Nu emaw, pa emaw awm lohna chhungkuaah pawh, a cheng hote inkara boruak a ṭhat a, an ṭan rual phawt chuan, naupangte tan inzirna boruak duhthusam a siam theih a ni.

Pi leh puten chhungkua an uap khawm dan aṭangten chhungkhat lainate ngaihpawimawh nachang an zir thei a, inhnial bur bur leh insawisel rengna chhungkuaa seilian naupangte erawh chuan chutiang chu a nih dan tur ve reng emaw an ti mai dawn a ni. Naupangte seilenna chheh vela awmte hian an nun an uluk mai bakah, anmahni chheh vela awm tur pawh an thlan fimkhur a ngai hle a. Naupang inzirna atana him lo boruaka puitling a inhnamhnawih reng chuan, a ṭha lo zawnga an nun a nghawng theihna a sang em em a ni.

Kan khawtlang hi naupang tan a him tawk em? Sande Sikul zirtirna aṭang hian naupang an piangthar thei em? Naupang mize hrang hrang, mamawh inang lo tak takte tan Kohhranah thlarau lam inbuatsaihna kan kalpui ṭha tawk em? Mizoram hi naupang seilenna atan a him tawk tawh lo kan tih hunte hi a thlen a hlauhawm hle. Nu leh pa ṭang hle mahse, an system-a awm mipuite hian ṭhahnem kan ngaihpui ve si loh chuan, ram chhuahsana hmasawnna um an pung telh telh ang a, hnam ralna kailawn kan rah ṭanna a ni mai ang tih a hlauhawm hle a ni.

Hnam ngaihsanawm leh ram entawn tlak nih hian naupangah, Mizo nih zahpui lohna te, hnam dang nena inkhaikhin pawha hlu ve tawka inhriatna te a tuh a. Chuvangin, ram chhunga inrelbawlna a ṭhat leh ṭhat lohin naupang seilenna boruak a thlak vek thei a ni. Mipui rorelna ram kan ni a, mipuiten fimkhur leh rilru nei taka hruaitu kan thlan loh chuan, a rah hi chhuan lo la awm turte seilenna khawvelah a lo la lang chhuak dawn a ni. Hei vang hian, ram hruaituten ram enkawl hna rinawm taka an kalpui theih nan, mipuiin kan dikna chanvo hman ṭangkai kan tum zel dawn nia. Ramin hma a sawn a, mipuiten eizawnna ṭha an neih a, ram a ralmuan a, dikna in lalna a chan chuan, mipuiin hma an sawn ang a, chhungkaw tinin hma an sawn ang a, naupangin hma an sawn zel ang.

Mahni tu leh fate seilenna system-ah chauh ni lovin, mi fate seilenna system-ah pawh kan tel ve a, a khawi emaw laiah nghawng kan neih ve avangin, mawh kan phur tih hre ṭheuh ila. Naupangte an kalna awm kawng zirtir turin, nu leh pa te, unau te, pi leh pu te, chhungkhat laina te, ṭhenawm khawveng te, khaw mipui te, zirtirtu te, rual u te, Kohhran hruaitu te, khawtlang hruaitu te, ram hruaitu te ṭangrual ila, an upat hun pawha an thlah loh tur zirtirna ṭha pe turin inbuatsaih zel ang u.

- Dr. Grace Lalkhawngaihi