
Guest writer
NexGen
I THLAHTE ENG NGE I ROCHUNTIR DAWN?
Kum 1874 khan New York-a Prison Association executive committee member, Richard L. Dugdale-a chu jail sawmpathum (13) tlawh a, enfiah tura tih a ni a. Hemi ṭum hian jail pakhata mi tang parukte chu, an chhungkaw hming inang lo mahse, thisen inzawm emaw, nupui pasal inneihna avanga inchhung khat hnai an ni tih a va hmu a. Jail dangah pawh chu mite vua leh vang chu mi 42 zet a hmuh avangin an chhungkaw chanchin chu a ngaihven ta hle mai a.
Mahni inseng sovin New York-a jail hrang hrang leh court record-te a zir chiang a, mi rethei chenna hmunahte a kal bawk a. Chung mi tangte thlahtu chu an pute pu, chhuan ngana thlengin a chhui chho a; a tawpah chuan mi pakhat Max Jukes-a (an chhungkaw hming hi a phuahsak), Dutch mi, America rama rawn pem lut hmasate thlah a ni tih a hmu chhuak ta a ni.
Max Jukes-a chu zu ngawl vei, in leh lo nghet nei lo, dan pawisakna nei lo, mipat-hmeichhiatna kawnga inthlahdah em em a ni a. Hmeichhe hrang hrang lakah fa 11 lai a nei a. A thlahte mi 709 hmuh chhuah zingah mi 76 aia tam dan bawhchhiatna avanga thiam loh chang an awm a, nawhchizawrhna hmun siam 18 leh nawhchizuar 120 an awm bawk a. Mi 200 zet chu sawrkar chhawmdawl ngai an ni a, rukru 60 chuang, mi ang lo 2 leh tualthattu 7 an awm bawk a. An zingah zu ngawl vei an tam em em a, rei tak dam an tlem hle a ni.
Kum 1900 bawr chhovah khan, Albert E. Winship-a chuan Pathian rawngbawltu hriat hlawh tak, fa 11 ve tho nei, Jonathan Edwards-a chanchin a chhui ve leh thung a. Mi 1400 a chhui zingah U. S Vice President 1 (Aaron Burr, America VP pathumna), Law school leh Medical School Dean 1 ve ve, U. S Senator 3, governor 3, mayor 3, college president 13, judge 30, doctor 60, professor 65, sipai officer 75, sawrkara mipui aiawh tura thlan chhuah 80, lawyer 100, pastor 100 leh college graduate 285 lai an awm thung a ni.
He mite chhungkaw pahnih, inang lo tak tak chanchin kan chhiar hian, an danglam em em chhan hi eng vang ber nge ni ang tih a ngaihtuah loh theih loh a. An chanchin zir a, khaikhintute chuan nu leh paten fanau an enkawl danah thui tak a innghat niin an hria a, ‘Chhuan nga dan’ (Five Generation Rule) an tih chu an lo zam chhuak a. “Nu leh paten fate an enkawlna – hmangaihna an pek te, ngaihhlut tur an zirtir te, an seilenna boruak an siam te, zir thiamna an pek te hian, an fate chauh ni lo, an hnua lo awm tur chhuan lina thlengin, a chhe zawng emaw, a ṭha zawng emawin a nghawng a ni,” tiin an lo sawi a ni.
Chawr chhuahna chhungkuaa inenkawlna pawimawhzia kan hre vek a, “Mi tinin mahni tuh rah ṭheuh a ni kan seng ni,” kan ti ṭhin. Amaherawhchu, a chhe lamah chuan ‘tuh rah seng’ hi a dik viau laiin a ṭha lamah erawh a dik vek kher em le tih hi a ngaihtuah theih fo mai. Lovah thlai engmah ching lo mah ila, hnim, hnawksak tak tak a lo ṭo tho ang hian, a chhe lam chu a hranpaa inzirtir ngai lovin kan inhlan chhawng zung zung a, a rah pawh kan seng mai a. Amaherawhchu, a ṭha lamah chuan chuti maiin thil a awlsam lo va, kan theih tawka ṭha kan tih pawh hian rah ṭha a chhuah lo fo ṭhin. Upate pawhin, “A ṭha lam kawng a chho, a chhe lam kawng a phei,” an lo ti a. Kan hmuh leh hriat theih piah lamah hian ‘a ṭha lam’ hian dodaltu a nei a, sual thuneihna hnuaiah hian kan khelmual hi a inzawl lo tih hi a lang leh ṭhin a ni.
Hetiang hi khawvel awm dan ni mahse, Pathian chuan, “… Kei, Lalpa i Pathian hi, Pathian thikthuchhia, pate khawlohna avanga fate hrem ṭhin, mi hawtute chu chhuan thumna leh chhuan lina thlenga hrem ṭhin leh, mi hmangaiha ka thupekte pawmtu sang tam takte chunga khawngaihna lantir ṭhin ka nih hi,” (Exodus 20:5-6) a lo ti diam tawh a. Pate khawlohna chuan ‘Chhuan nga dan’ angin, chhuan thum, chhuan li thlengin a lo nghawng a ni mai thei e; amaherawhchu, Pathian ṭihtu pate rinna avanga khawngaihna erawh chu chhuan tam tak chungah a lang thung si a ni.
Kan Pathian hi mi tin an thiltih ang zela ro relsaktu a nih laiin, amah ṭihtute leh an thlahte chunga khawngaihna lantir ṭhin a ni. Pathian hre chiang em emtu Davida chuan, “Naupang ka lo ni tawh a, tunah tar ka lo ni ta a; Nimahsela, mi fel chu kalsana a awm ka hmu ngai lo va, A thlahte chaw khawn pawh ka hmu ngai hek lo,” (Sam 37:25) tiin Pathian rinawmzia a lo puang chhuak a. Jukes-a leh Edwards-a thlahte inkara danglamna nasa tak hi fanau enkawl dan inan loh vang mai ni lovin, Jonathan Edwards-a te nupa rinna leh Pathian ṭihna vang a tih loh thei loh a ni.
Sam ziaktu chuan, “Lalpa chu fak rawh u. Lalpa ṭih mi chu a eng a thawl e, A thupekahte nasa taka lawm mi chu. A thlahte chu leiah hian chak takin an awm ang a; Mi dik takte chhuan chu malsawmin an awm ang. A inah chuan sum leh hausakna a awm a; A felna chu kumkhuaa awm tur a ni,” (Sam 112:1-3) tiin chiang takin a lo puang chhuak a. Lalpa ṭihnaah hian rinna chak tak a awm a (Thufingte 14:26), malsawmna leh hmuingilna a awm a, tu leh fate tana inhumhimna leh innghahna tlak a ni.
“Ka thinlung ang pu mi,” tia Pathianin a sawi Davida kha, mi fel famkim a ni lo tih kan hre ṭheuh a. Amaherawhchu, Lalpa a ṭih tlat avangin a hnena Pathian thutiam chu, “Tin, i chhungkua leh i ram chu chatuana tihngheh tlat a ni ang a, i lalṭhutthleng chu chatuana tihngheh a ni ang,” (2 Samuela 7:16) tih a ni. Davida thlahte chuan a kawng chu rawn zawh ve lovin Pathian an phatsan a, anmahni vangin Israel ram chu ṭhen darh hial a lo ni a. Chuti chung pawh chuan Davida lalṭhuthleng chu Lalpan a la humsak zel tih Bible-ah kan hmu a ni.
Amah ṭihtute chu an thlahte thlenga Pathianin a hriat rengzia Rekaba thlahte chanchinah kan hmu bawk a (Jeremia 35). Rekaba fapa Jonadaba kha Lalpa tana ṭhahnem ngai em em mai, Jehua nena Baala puithiam leh zawlnei tam tak tihlumtu a ni a (2 Lalte 10:15-28). Kum tam tak hnuah pawh Jonadaba thlahte chuan a rinna chu an chhawm nung zel a; uain in lo tur te, in leh lo nghet nei lo tur tea thu a pek chu an inhlan chhawng zel a. Israel faten Pathian an hawisan avanga Babulon sala an tan dawn lai khan, Rekaba thlahte chungchangah chuan, “Rekaba fapa Jonadaba chuan kumkhuain ka hmaa ding tur mi a hmai ngai lo vang,” tiin Lalpan zawlnei Jeremia hnenah a sawi a ni.
Tun hunah hian keimahni leh kan thlahte chungchang thuah Lalpan eng nge a sawi ve ang le? Keimahni avang hian chhuan lo la awm turten malsawmna nge an rochun dawn anchhia? Kan dinhmun ṭheuh aṭanga kan inngaihtuah a ṭul hle mai. Mi hausa, Pathian khawngaihna dawngtute hian, kan tu leh faten hmuingilna an chhawm zel theih nan Pathian rinna kan rochun teltir a ngai a. Tin, khawvel thila retheite pawhin, ‘retheite vaivut ata kai tho a, pachhiate ekdur ata chawi kang ṭhintu’ Pathian tho hi kan tu leh fate tan kan thlansak a pawimawh a ni.
Kan Pathian hian, “Abrahama Pathian, Isaaka Pathian, Jakoba Pathian ka nih hi,” tia a inpuan khan, thlahtu bulte hming lama amah inchawimawi a tum vanga sawi a ni lo va, chhuan zawng zawngte Pathian a nihzia tarlan a duh zawk a ni. Abrahama Pathian nih chauh duh tawk lo va, a tu leh fate hnenah pawh a thuthlung tinghet zeltu hian kan Pathian nih chauh a duh tawk lo va, kan tu leh fate, chhuan lo la awm zel turte Pathian nih pawh a duh a. Abrahama thlahte avanga hnam tin thaw venna thlen duhtu hian nangmah leh i thlahte avangin kan ram leh hnam thaw venna thlentir a duh a ni.
Rinna hi thisena inthlah chhawn theih loh thil, mi mal duhthlanna a innghat ni mah se, kan thlahte hnena hlan chhawn ngei ngei hi kan mawhphurhna a ni. Jonathan Edwards-a te nupa chuan ni tin, darkar khat tal, an fate nen inkawmin, ṭawngṭai hona hun an hmang ṭhin a. An nuna Pathian ṭihna leh an taimakna hmangin Lalpa chu an ro chan atan an tihnghehsak a ni.
Hun indaih loh avanga mi zawng zawng kan buai lai leh sual a pun mek lai hian, kan tu leh fate tana rochun tur buatsaih hi thil awlsam tak a ni kher lo vang. Amaherawhchu, Isua Krista thihna leh thawhlehna zarah, Kraws daihlim hnuaiah chuan kan khelmual hi tihzawl a ni mai lo va, kan chakna goal hi pet luh a ni tawh tih hre chunga hma kan lak chuan, ro chan chhe thei lo kan hnutchhiah ngei dawn a ni.
- Juliet C. K. Lian