Guest writer
NexGen
MIZO CULTURE MANAGEMENT
Culture tih ṭawngkam hi Mizo ṭawng chuan ‘hnam zia’ tiha lehlin tlanglawn ber a ni ṭhin a. Mizo thlah khat kan nihna zawn, hnam bul inṭawm leh ṭawng thu hmun hman avanga Mizo hnam kan nihna hi kan culture ni lovin kan ‘ethnicity’ a ni zawk a ni. Ethnicity leh culture hi a inang lo hret a, culture hi chuan a huam zau hle a. Hnam khat nih avanga mihring awm khawm ringawt ni lo, mipui hrim hrim awm khawmte leh pawlten kalphung leh zia an neih hran ṭheuh kha an ‘culture’ a tih theih vek a ni.
Culture chu mipuiten khawtlang nunphung, ṭawng leh ṭawngkam, rinna leh hlutna chungchanga ngaihdan an ṭawmho leh pawm tlan, chumi hmanga inrelbawlna an kalpui tiin a sawi theih ang. Mizoram chhungah ngei pawh, khaw hrang leh veng hrangin mahni khua leh veng culture kan nei hrang a; entirnan, khawhar inlenpui hi Mizo hnam anga kan tihphung a ni a, veng hrang hrangte khawhar inlenpui dan kalphung erawh a inang lo thei a ni.
Kan Mizo ethnicity hi chuan min fun khawm reng dawn a; kan bul leh nihna a ni miau a. Chuvangin, Mizo-a piang chu Mizo a ni reng dawn a, kan culture pawh a tam ber chu a hril thui hle reng a ni. Mizo mipui pung khawm reng reng chuan, khawi hmunah pawh, ram pawnah pawh nise, Mizo nihnain a ken tel hawihhawmna leh tlawmngaihna culture kan chhawm nung zel ṭhin a ni.
Hetiang a nih lai reng hian, social media leh internet kal tlangin khawvela culture hrang hrang hian min chiah hneh tawh hle a; Mizo ethnicity nei si hian culture dang daih kan zawm thei tlat mai a ni. Entirnan, Mizo naupang hi vai ramah sei lianin Mizo chawhmeh tuina pawh pha lo leh vai ṭawng hmang chiaha biak theih ni ta se, a nihna chu Mizo, a culture erawh vai culture a ni daih ang.
Ethnicity hi chu thil thlak theih loh a ni a, culture erawh thil inthlak thei, insiam rem leh danglam thei a nih avangin culture ṭha leh changkanna lam hawite pawh Mizo culture-ah kan seng lut thei a, hma kan sawn phahna tur a nih phei chuan ṭhil ṭha lo pawh a ni kher lo thei. Amaherawhchu, kan Mizo nihna leh hnam ziarang bo vek khawpa Mizo culture hi pawlh dala a awm a hlauhawm thei a, kan fimkhur pawh a ṭul hle.
Industrial/Organisational Psychology zirna lamah hian, pawl kalphung inkaihhruaina (organizational culture management) chungchangah pawl culture enkawl dan chi thumin an sawifiah a. Hetiangin –
1. Culture ṭha awm sa chhawm nun
2. Culture ṭha inhlan chhawn
3. Culture ṭha lo thlak
Hengte hi pawl chakna leh tlona tur atana tihdan ṭha anga sawi ṭhin a nih avangin, Mizo culture management ṭha taka kalpui dan tur sawifiah nan hman han tum dawn ila.
Chanchin Ṭha kan dawn hma hauha Mizo hnam zia leh nunphung, khawtlang inrelbawl dan ṭha tak tak heng - hawihhawmna, mi dangte chunga ṭhatna, aia upa zah, tlawmngaihna leh inngaihsak tawnna te hi a hlu em em a, chhiat-ṭhat nikhuaa kan inrelbawl dan, a bik takin chhiat tawh hunte hian Mizo nih hi a hlu ngawih ngawih a ni.
Mahni chhungkuaah ngei thihna tawh ve tawh phei chuan YMA hlutzia kan hre thar hle. Mizote anga hnam intel khawm ṭha leh khawi hmunah pawh infun khawm ṭha hi an vang viauin a rinawm. Hnam dangte pawh hian Mizo chu nangmahni huang chhungah hian in hlim lutuk a, mi dang kan len loh bakah in kawm hleih theih loh te pawh min ti hial ṭhin a ni.
Maslow-a chuan mihringte mamawh dan indawt a hrilhfiahnaah nunna atana pawimawh hmasate – ei leh in, silh leh fen, chenna tur in te hi mamawh ngei ngei a ti a, chumi dawta a dah hmasak ber chu “Sense of belongingness” tih a ni. Chumi awmzia chu mi dangte bula tel ve, chhungkua, hnam/pawl emaw, thiante emaw zinga tel ve leh hlutna nei ve tihna a ni.
Mizoram pawna hna thawk ka ni a, hnam dangte hian Pathianni apianga ka Mizopuite bula hun ka hman ṭhin te leh, Mizo Welfare angtea kan inbuaipui tawn dan an hriat te hian vannei min ti thei khawp mai a. Thawhna hmuna ṭhian bul fuk em em neih loh pawhin rilru thlamuang deuhvin kan awm thei tlat mai a, mahni inrin tawkna thlengin min pui nite hian ka hre ṭhin.
Chanchin Ṭha avangin sakhuana lamah Kristian culture kan zawm a; chuvangin, Mizo-na leh Kristianna chu kan culture-ah seng khawmin, Mizo culture thar a piang ta a – chu chu Mizo Kristian culture a tih theih a ni. Kan tun hma nun Kristianna nena inmil lo nia kan hriatte thlahin, kan hnam ze ṭha tam tak Mizo Kristian Culture-ah chuan kan seng lut bawk a, tun dinhmun hi kan thleng ta a ni. Mizo khawtlanga tihdan ṭha sate chu kan chhawm nung tihna a ni a, chin zawm atana ṭha kan culture a awm sate chu kan hum tlat tur reng a ni.
Mizo thuam kawr mawi inbel te, hnam zai leh lam inzirtir te hi culture tihnunna chi khat chu a ni teh meuh mai. Amaherawhchu, hnam incheina inbel ringawt piaha ril zawk, Mizo Kristian culture hi kan nun leh awm danin a phawk pha lo a nih erawh chuan, kan culture nihna dik tak hi, mi mal leh a huho nunah pawh, inen let a pawimawh dawn a ni.
Mizo culture tihphung ṭhate chu engtin nge kan thlahte zelah kan chhawm nun anga kan hlan chhawn ang tih han inzawt ta ila. A pawimawh ber pahnihte chu “role model” – entawn tur ṭha nih a, kawng kawhhmuhtu nih leh “socialization” – khawtlang nun, Mizo Kristian culture nihphung inzirtir tura khawtlanga kan inenkawl dan, member ṭha leh ṭangkai nia ṭhang lian tura kan inkaihhruai (train) dante pawh a tih theih ang chu. Hei hian chhungkua leh Kohhran pawh a huam vek a ni.
Mizo ni si, Mizo anga enkawl sei len lohte ngaihtuahna chu, “Mizo chu ka nia, mahse, Mizo ṭawng ka thiam lo a, Pathian awm pawh ka ring lo,” tihte hi a ni chho mek a, an tam telh telh a hlauhawm hle bawk. Chim ral nih kan hlauh em em lai leh chim raltu ni a kan ngaihte lo lan tam hma hauh hian, mahni kan lo inthat reng thei a. Hnam ral zia zir miten ‘culture suicide’ an tih ang kha kan thleng palh hlauh ang tih a hlauhawm hle.
Hetiang kan sawi lai reng hian hmasawnna awm tur chuan danglamna a awm hi chu a ṭul tho mai a. Culture chu thil nghet a ni lo kan tih tawh ang khan, Mizo Kristian Culture version ṭha ber a lo chhuah theih nan erawh culture dang aṭanga thil ṭhate pawh kan seng lut tho tur a ni a. Culture inthlakte pawh a ṭha leh him chinah chuan kan pawm tho tur a ni.
Setana hian eng vangin nge rimawi nalh ber ber a chan bik ang an tih ṭhin ang deuh khan hmanraw changkang (technology) culture te, zirna uar (academic) culture te, mahnia thil thar hmuh chhuah leh mahnia eizawnna bul ṭan (start-up & entrepreneurial) culture te bakah culture dang, Mizo culture tihhmasawnna turte chu kan en kan bik tur a ni lo a, changkanna awmze nei erawh a nih a ngai thung. Ṭhang tharte hian heng kawngah hian rilru zau tak pu chung si, fimkhurpui thiam tho sia kawhhmuhtu leh train-tu an mamawh tak zet a ni.
Culture tih chhungah hian chhungril nuna hnama chianna (culture values) leh hnam tihdan ṭha zawmna (cultural practices) te hi a sawi hran theih a. Tihdan phung zawm ṭhat ringawt hi mahni culture-a chianna tehna a tling zo lo a, mahni hnam nihnaa chian hi a ril zawk a, a tlo zawk bawk a ni.
Ṭum khat khawtlang nun zir chianna ka tel venaa kan hmuh chhuah chu, khawtlang thil tiha chet chhuah zin (social participation) aiin khawtlang nihnaa chianna (sense of community) -in Mizo ṭhenkhatteah chuan nun hlimna a thlen zawk tih a ni. Heti zat inkhawm reng si hian engati nge sualna a pun zel tihte pawh hian Mizo Kristian culture-a danglamna ṭha kan mamawhzia a hril hlein a lang.
Ṭhalaite hian hmasawnna kawng an zawh chak em em mai a, a ṭha zawnga mahni tana ṭhahnemngaih dante pawh thiam ve ṭanin, zirna leh hnaa chhuanawm tak tak, hnam dangte nena danglamna awm tawh lo khawpa thiamna leh finna nei, zeihawi tak tak kan ngah tawh em em a ni. Hmun tinah Mizo ṭhalai ei zawng leh lehkha zirin kan awm nuk tawh a, kan la inzar pharh dawn chauh ni pawhin a lang.
Hetiang hunah hian, Mizoram chhung culture tihhmasawn leh enkawl bakah, ram pawna chhuak turte pawh ‘culture ambassador’ ṭha ni tura kan buatsaih a pawimawh hle. Mizo chaw tui tihna hloh ṭhak khawpa awm bo rei pawh nise, an chhung rilah Mizo Kristian culture-a chianna tuh ngheh a nih phawt chuan, an bul leh nihna an hloh dawn lo a ni. Culture pawlhtu a tam zel avangin Mizo culture management hi ngaih pawimawh a ṭul a. Kan culture hi a danglam tho tho dawn a nih chuan, a boral zawng ni lovin, hmasawn zawngin a danglam tur a ni.
- Dr. Grace Lalkhawngaihi