Guest writer
NexGen
NUN FIMKHURPUI
Tun hnaia Indigo Airlines-in thlawhna 1000 chuang thlawk chhuak thei lova an cancel tak chiam nachhan chu, Director General of Civil Aviation (DGCA) -in zin mite him zawkna tura pilot-te kar khat chhunga an chawlh hahdam hun, darkar 36 ni ṭhin, darkar 48-a an tihpun tak vang leh, zan lama thlawhna ṭum ṭhin an tih tlem avanga pilot indaih lohna nasa lutuk nghawng a ni a. Europe ramah pawh, an passenger-te him zawk nan, bus khalhtute chu darkar 4½ motor an khalh chuan minute 45 tal an chawlh a ngai ṭhin; an fimkhur hle mai. Bible-ah hian ‘Fimkhur rawh u (Take heed)’ tih hi vawi 55 zet a awm a; tin, ‘in veng rawh u’ tih hi vawi 28 zet a awm bawk a ni.
Kum 1892 khan, German rama khaw pakhat, Hamburg chu, an luitui tlan, Elbe luiah cholera natna hrik a ṭai darh avangin mi 10,000 zet kar khat chhungin an thi a. Hemi hma kum 8 kal taah khan, German Microbiologist, Robert Koch-a chuan, cholera chu tui aṭanga natna insiam leh inkai chhawn theih (water borne disease) a ni tih a lo hmu chhuak tawh a. He a thil hmuh chhuah avang hian Europe khawpui lian tam zawk chuan tui aṭanga natna inkai chhawn theih laka invenna turin, a thlit fimna (filtration system) an lo hmang deuh vek tawh a. Hamburg khaw thuneitute erawh hi chuan tui tihthianghlimna leh thlit fimna lam an ngaihthah tlat avangin an fimkhur loh rah an seng ta a ni.
America tualchhung indo lai khan, ṭum khat chu kha tih hun laia America President, Abraham Lincoln-a khan tualchhung politician-te tihlawm nan, an sipai, Union Army Regiment khat chu sawn a tum ta tlat mai a. Kha tih hun laia an Minister of war, Edwin Stanton-an sipai rual sawnna tura President thupek (order) a hmuh chuan, an ram tan a ṭha lo tih hriain a kengkawh duh ta tlat lo mai a. Hetiang thupek a chhuah avang hian an President chu, “Mi a (He is a fool),” a ti a.
President chu, “Mi a,” tih a nih thu an hrilh a; ani chuan huat a hnekin, “Stanton-a hi mi dik a ni a, ‘mi a’ min tih chuan ka a a ni mai; amah chu kan kawm ang e,” a ti mai a. An pahniha an inkawm hnuin President chuan a thiltih tum dik lohzia a hrechhuak a, “mi a’ titu thu chu a zawm ta zawk a ni. Hetia sipai regiment sawn chhuah a nih tak loh avang hian indonaah hnehtu an nih phah a, khawvelin a hriat lar, bawih chhuahna a thlen theih phah ta bawk a ni. Thufingte 12:15-ah chuan, “Mi a kawng chu ama mitah chuan a dik a, mi fing erawh chuan rorel/thurawn a ngaichang ṭhin,” tih kan hmu a ni.
Tun hma kum 10–20 kal ta-ah kha chuan, Mizorama ruihhlo leh drugs tiṭhinte kha, a tlangpuiin, khawpui mi, awm thei deuh fate an ni ṭhin. Thingtlang lama kan ṭhalaite chu an la him tlangpui a. Indo thut pawh ni ila, thingtlang lama kan ṭhalaite hi ral hma tawngah, ramriah pawh min veng him tura thlamuanpui tham an ni ṭhin. Tunah erawh chuan, motor luh theihna chang chang khuaah pawh, ruihhloin a tihbuai ṭhalai an awm ta zel mai. Ruihhlo laka fihlim khua leh, HIV/AIDS vei awm lohna khua a vang ta pharh mai. Mizo ṭhalaite hi kan him kim ta lo hle. MSACS hruaitute pawh an mangang ta hle a. HIV/AIDS leh Drugs Awareness lam hawi thuziak, zirlaibu-ah a tam thei ang ber telh an duh thu an sawi ṭhin.
Ruihhlo ngaite enkawlna hrang hrang TBCC, TNT, OKM leh home dangte hi, intlawh theih ni, inrinniah han tlawh ila. Ṭhalai leh pavalai, hna thawk rual, hna thawk thei si lo, chhungkaw chawmtu tur, enkawl ngai zawk si kan hmu ṭeuh ang. Hmun hla tak tak, district headquarters hrang hrang leh thingtlang aṭangin taxi hire-in, nu leh pa tar tak tak te leh an nupui fanauten ei tur an rawn pe zawk ṭhin. A chawmtu tur zawk chawm an ngai tlat hi hmuh a nuam lo hle a ni.
Mizoramin Ruihhlo nena Indona kan hmachhawn mek
Drugs avanga indona lar deuh ber chu China rama “opium war” an tih ṭhin kha a ni a. Opium avanga indonaah hian a indo berte chu China (Qing dynasty) leh khawthlang sawrkar (Britian leh France) te an ni a. Ṭum hnih an indo a, China a tlawm a. Hongkong phei chu British-in kum 150 lai an awp phah a ni. Khawvel ram ropui leh hman fing hmasa pawh ruihhlo avanga a tlawm chuan, keini Mizo, hnam tlemte hma lam hi a ngaihtuahawm dawn hle a ni.
Mizoram hi, kum 1990 chho aṭang khan, khawchhak lam (Golden Triangle) aṭang leh khawthlang lam aṭangin ruihloin min run ṭan tawh a. Myanmar nen hian km 510, International border nei kan ni a. Mizoram chhunga ruihlo (No.4 & Meth) rawn luhna kawng (route) hi 22 vel a awm a, heng khante hi ven hneh har tak tur a ni.
India ram hmun dang aṭangin synthetic drugs–khuh damdawi leh a dangte bakah ganja (weeds) etc. a lo lut nasa hle bawk. Tunah phei chuan drugs-a inchiu ṭhin ringawt pawh 14378 zet an awm ta a. Aizawl District-ah chauh pawh 5986 zet an awm a, ruihhlo ngai enkawlnate hi a khat deuh vek a ni. Kumin hian kum 2005 hnu lama kan thih tam ber ṭum a thleng leh ta a ni.
Govt. of India, Ministry of Social Justice and Empowerment leh AIIMS thawk dunin, India rama State zawng zawng drugs hman dan zir chianna, “Magnitude of Substances use in India 2019,” a buatsaih a. Mizoram chu India ram puma Opioids (Opium aṭanga siam heroin etc.) hman sualah pakhatna kan ni a, Nagaland pahnihna, Arunachal Pradesh pathumna an ni.
Stephen C. Schultz-a chuan, ‘The Young Boy and the Rattle Snake’ tih-ah chuan ti hian a ziak a. Hmanlai aṭang tawha America rama cheng ṭhin, Red Indian an tihte khuan an tleirawlte chu finna zawngin tlang sang takah an lawmtir ṭhin a. Vawi khat chu Red Indian tleirawl pakhat hi finna zawng turin a thawk chhuak ve ta a. Tlang bul ṭhut a thlen chuan rul chukna tak, ‘Rattle Snake’ an tih hi a va hmu a. Rul chu amah chuk tur niawm taka a lo inkual ruih avangin a hlau lutuk chu a tawlh sawn dawrh a.
Chutah rul chuan, “Min hlau suh, tihnat che ka tum lo. Min pui turin ka sawm zawk dawn che a ni. Tlang chhipah lawn i tum tih ka hria a, i ipteah khan min khung la, i rualin tlang chhip chu ka thleng ve mai dawn alawm,” tiin a sawm a. Chu tlangval chuan, “Tu nge i nih ka hria a, ka khawih lovang che. Min chuk hlum dawn tih ka hre reng alawm,” tiin a chhang let a.
Rul chuan tlangval chu fing taka titipuiin, an kalna tur kawng chanchin te, zinpui neih a nawm thute leh a tihnat hauh loh tur thute a hrilh a. Chutia fing taka a titipui hnuah chuan tlangval chuan rul chu a ring ta mai a, tlang chhipa chhohpui chu a remti ta a. Tlang chu an lawn chho duh ta a, a chhipah chuan tlangval chuan a bag aṭanga rul chu la chhuakin, leiah a dah ta a.
Rul chuan kawng thui tak a kalpui avangin tlangval chu lawmthu a hrilh a. Chutah a inkual thut a, tlangval ke-ah chuan a chuk ta fawk mai a. A tur chu tlangval taksa-ah chuan a lut ṭan ta a, makti takin, “Engati nge min chuk? Ka tina lovang che i ti si a,” a ti a. Rul chuan, “Min lak dawn khan tu nge ka nih i hre reng alawm, rul ka ni tih i hriat reng kha,” tiin a tleng bosan ta a ni.
Ruihhlo leh sual dang kan tih hmain, eng angin nge kan nun a nghawng theih dawn, kan chhia leh ṭha hriatnain min hriattir vek a. Khawvel ropuina leh chakna tinrengte hian, kan nun zin kawngah kawppui atan min sawm ṭhin mahse, a tawpna chu lungngaihna leh thihna bak a ni ngai lo. A tirah kan lak loh mai hi a pawimawh em em a ni. “Mi hmanghria chuan thil ṭha lo chu a hmuhin a biru ṭhin a; mi mawl erawh chuan a tawn mai ṭhin a, a tuar phah ṭhin,” (Thufingte 22:3) tih a nih kha.
Tleirawl lai hi ruihhlo tihchhin ṭan hun a ni tlangpui a. Ngawlvei enkawlna lama mi thiamte pawhin, miin kum 25 thleng ruihhlo ti miah loa a kal tlang theih chuan, tih leh chhinna chance pawh a tlem an lo ti ṭhin a ni. Ruihhlo titawhte hian sim leh hi an harsat em avangin ti lo tura inven (prevention) hi a pawimawh ber a ni. Nu leh paten in chhung uap lum ila, zirtirna ṭha, Pathian thutakin kan fate chawm lianin, nun kawng dik zawh turin an tet lai aṭangin zirtir uar ila. Tichuan, kan buaipui, ruihhlo leh kan thlarau thlenga min tichhe thei sualna hi kan hneh thei ngei ang.
Krismas leh Kum thar hunte hi, tleirawl leh ṭhalai tam takin thil sual tihṭanna hunah an lo hmang tawh ṭhin a. Chuvangin, heng hunahte hian kan faten thlemna nasa tak an tawk ṭhin a ni tih hriain, nu leh paten kan fate veng fimkhur zual ila, mi tinin kan nun hi i fimkhurpui ṭheuh ang u.
- JH. Zoremthanga