
Guest writer
Dr Lalchhuanawma Tochhawng
HRIATNA
Hmanlai atang tawhin hriatna leh thiamna hi an inhlan chhawng zel a, an theh darh zel a, chu chu hmasawnna lo awm theihna kawng pawimawh tak a ni. Inhlan chhawng zel lovin chhuan thar lo awm hian a bul atangin ṭan zel dawn ta ila, hmasawnna a awm thei lo. Chu mai a ni lo va, kan dam rualpuite nena inhrilh tawn pawh a ngai a, chu chuan hriatna awm mek aia ṭha zawk a awm thei em tih elh a dik zawk a awm thei em tih a rawn fiah nghal thin a ni.
Hmakhawsanga mite chuan hriatna leh thiamna chu kain an inhlan chhawng mai a. A thlen chin a tawiin a muang a, hriat sual leh tihsual pawh a tam hlein a rinawm.
Hriatna theh darh leh inhlanchhawnna kawngah chuan ziaka dah hi hmasawnna bul ṭantu tih theih hial tur a ni.
Paulo Coelho-a novel The Fifth Mountain-ah chuan hawrawp lo awm ta chu puithiam pakhat khan a er em em mai a. Puithiam chham hlate hu mi nazawnginan thiam thei ang a; puithiam lalna leh thuneihna tlem sawt a, nep sawt dawnin a hria a ni. A ngaihdan leh a hlauhthawn hi thil namai lo tak, a taka thleng mek a tih theih hial awm e.
Hriatna hi hmanrua a ni a; a hriam viau mai lehnghal a. Chu chu roreltu leh lal leh chi sang ṭhenkhat te, sakhaw mi ṭhenkhatte hian an huphrh viau thin a ni awm e. Hmanlaiin Kohhran chuan hriatna hi a thlifim hle thin. Lehkhabu tam tak chu chhiar tur awm mang lovin an tiral tawh nghe nghe a. Dictator tam takin hriatna inhlanchhawnna hi zalen taka a awm chuan an lalna tlu mai turin an ring a; an khap thin bawk a ni. Communist ramah te khan hriatna hi an thlifim nasa a; zalen taka inhlanchhawn an phal lo. China ramah chuan Chairman Mao hun laiin an khap nasa zual a. Lehkhabu tam tak an tichhiain an suasam a ni.
Sakhua leh hriatna hi an inkhak fo mai. India ramah Hinduism an harh thar a. Chu chuan hriatna thlitfim tumna a rawn hring a. India rama University lar tak pakhatah chuan zirlai pawl thenkhat chuan University-a lehkhabu awm ṭhenkhat chu an thurin mil lo nia ngaiin thehthang an tum bawk.
Victor Hugo-an a novel Notre Dame de Paris-a a tarlan angin, ngaihdan eng pawh mai hi siaka a awm tawh chuan tih boral mai mai hleih theih a ni tawh lo. Chutiang chu a nih avangin ziaka awm chu tihbo tumin tha an thawh thin a ni. Hlawhtling viau anga an lan chang pawh a awm. Mahse a tawp khawkah chuan tihbo theih a ni lo.
Hun a lo kal zel a. Ziaka an dah danah hmasawnna a lo awm zel a. China ramah kuta ziak kher lova awlsam taka nem kai dan an rawn hmu chhuak a. Chumi kal zelah chuan tum khata copy khat aia tam chhu thei khawl chu German ramah an rawn siam chhuak thar ta a. Hriatna leh ngaihdan chu awlsam takin an thehdarh thei ta a. Heihian nghawng a nei lian em em mai. Amah Victor Hugo bawk khan, he khawlchhutna lo chhuak hi Kohhran siamṭhatna atana hmanraw pawimawh tak a nih thu a sawi hial a ni. A sawi uar lutuk hauh lo ang. Khawlchhutna a awm ta a, mithiam leh ngaihtuahna hmang ril mite chuan an ngaihtuahna chu lehkhabua ziakin an theh darh ta a. A nghawng pawh a nasa hle a ni. Khawlchhutna hi awm lo se Martin Luther ate ngaihdan ang kha Kohhran huan awlsam takin tunhmaa zirtirna dik lo tia an hnawlte an hmet mit ang khan a hmet mit thei ang a ti hial. A sawi ang hi a nih em loh pawhin Kohhran siamṭhatna kha kha ti tak khan a chak hauh lo awm e.
Kohhran siamṭhatna chauh lo pawh, Enlightenment an tih te, Scientific Revolution te kha a awm a nih pawhin a nghawng a zim viauin a rinawm. A zim viau loh pawhin a darh chak lo hle ang a; ngaihdan inhriat tawnna a chak dawn lo va; chu chuan hmasawnna a tihmuang hle ngei ang le.
Khawlchhutna chu an siam changkang zel a. Phek hlai pui pui chhutna tur te, ṭum khata copy tam tak awlsam taka chhutna tur khawl chak tak tak a lo chhuak ta zel a. Lehkhabu leh chanchinbu hmangin thu thar leh ngaihtuahna leh ngaihdan te chu hmun hrang hrangah awlsam takin an lo luang chhuak thei ta a. Khawvel hmasawnna atan ngawi rengin, chawl lovin thuziak chuan hna a thawk ta zel a ni.
Hun a lo kal zel a. Computer a lo chhuak a. Computer lo chhuah hnuah chu khawl thar hmang chuan Internet a lo awm leh ta a. Lehkhabu ai mahin hriatna leh ngaihdan te chu thehdarh a lo awlsam leh ta a. Engkim mai hi hmun leh hmunah kan lo hre thei ta a ni ber. Chu thil chuan kan nun a nghawng a; kan sum leh pai tihchet dan a nghawng a. Kan vantlang sukthlek leh politics thlengin a luan a. Kan nun pumpui hi kan hriat loh hlanin a nghawng kim vek a ni ber.
Internet hian sakhua pawh a nghawng nasa ngiang mai. Khawvela Kristian sakhaw nghehna ber pawla an sawi thin USA-ah meuh pawh kum 1995 hma lam, internet la awm hma leh a hnu lama Kristianna a danglam dawrh a ni ber. Kohhrana tel lo an tam a, sakhaw nei lo pawh an pung hluai mai a ni.
Internet chu tunhmaa hriatna paun darhna, hawrrawp leh khawlchhutna aiin a thawk rangin a thawk chak daih zawk a; a nghawng pawh a na hle mai.
Internet-ah chuan hriatna leh ngaihdan chi kim a awm a ni ber. Chu chu a buaithlakna bul a ni. Eng chin nge dika eng chin nge dik lo tih thliar miah lovin mi tam takin an chhiarin an hmu a. Hriatna dawrawm zet zet, pawm nuam si a tam a; pawm thei tawk an tam zawk hial niin a lang. Thupui leh thu tak, a ruhkawl chin tak tak chu man chawia chhiar ngai a nih fo avang te, hriatthiam leh man phak a harsat fo avangtein a dik dan dik chiah lo, pawm nuam apiangin min hneh ta pup pup mai a ni ber e.
Internet-ah chuan thu belh chian dawl lo tam hle mah se belh chian dawl tak tak, awlsam taka chhiar leh hmuh theih a tam em em a, ngaihtuah peih a zawng peih tan chuan belh chian dawl lo aiin a tam zawk daih ang. Kan rilruin a phak tawk leh kan dawnsawn theih tawk chauh kan zawn thin avangin thu dik tawk lo kan hmu tam a ni mai thei.
Internet hmanga hriatna thli tleh hi dan a harsa em em a. Mahni awm hmun atangin, khawvel khawii laiah pawh awm ila kan dawng theiin kan luh chilh theih ta zel mai a ni. Chu chu ṭhangtharten an chhawr ṭangkai em em a. Tunhmaa kan hmuh phak loh thuziak ṭha tak tak awlsam takin an chhiarin an en thei ta a. Hriatna a zau a, khawhawi pawh a zau lo thei lo a ni.
Heihi kan tan malsawmna a nih rualin harsatna min thlentu a ni thei ta bawk a. Mipui zingah kak zau tak a awm phah a. Chu chu Information gap a ni. Mi pakhat chuan, “Information gap awm chhan chu Generation gap vang a ni,” a ti a. Hmanan chuan a ni mai thei. Mahse tunah chuan generation gap hi information gap hian luahlan ta a ni ber zawk. Kum 40 chung lam zingah lehkhabu chhiar an tlem em em a. Internet atanga hriatna tak tak chaw lut pawh an tlem hle niin a lang. Ṭhangthar zingah erawh chuan internet hmang ṭangkai tak tak te, lehkhabu chhiar nasa tak takte an la ṭhahnem viau thung a. Hei vang hian kak zau tak a awm ta a ni. Hei hian sakhua kan thlir dan te, sakhuaa kan tel danah te nghawng thui tak a nei a. Kohhran ngaihsak lo te, Pathian awm ring lo te an lo chhuak a. An chhiar zau vangin an rilru a zalen a; chu chuan tuna an nih ang hian a nihtir a ni ber. Chu thil chu chhiar zim leh chhiar tlem ṭhatna ṭanfunga hman kan tum phawt chuan, a hre tlem zawk chuan a hre tam zawk hi engtikah mah kan hmin dawn si lo va. Kan tih tur chu chhiar nasat ve hi a ni mai.
Lehkhabu pathum chhiar a, sermon sangkhat thlak hian ṭhang thar tam tak rilru a hmin tawh lo. Rawngbawltute, ram hruaitute, khawtlang hruaitute leh nu leh pate hian tunaia zau zawka lehkhabu chhiar kan mamawh a ni.