
Guest writer
Dr Lalchhuanawma Tochhawng
Science thupui: Reductionism (Reductionism leh Mizo Grammarian-te – Chawngkhum dan tlang huat loh)
Thil eng pawh mai hi hrethiama zir chian dawn chuan a pumpuia a nihna siamtu bung hrang hrang kha phel darhin a pumpuia a awm dan kha zir chiana hriat chian theih a ni a; han phel darh a, a mala an awm dan ṭheuh kha zir chiangin han rem khawm leh ila, a nihna ang thovin a awm leh mai dawn a ni. He zirna kalhmang hi reductionism chu a ni. Thil nung chungchang chu an taksa siamtu cell chi hrang hrang awm dan te, cell pawh chu engin nge siam tih te thlengin an zir a. Chemistry lamah te, Physics lamah te a ṭangkai lehzual hle a. A chhut nasa tak tak phei chuan engkim hi chhui ril chuan physics-ah a inzawm lut vek a ni an ti hial a ni.
Lungpui lian em em hi a nihna tak tak hre turin phel darh zel ila lungpui nihna tak tak, phel darh theih tawh loh chin kha eng nge ni ang? He zawhna hi hmakhawsang atangin an lo zawt tawh a. Greek mifingte khan an chai hle a. Khang hun laia atomist an tihte kha a bul ṭantu an ni thei mai awm e. Anni aia hma hian, Vedic Period-ah Hindu mi ril pui puite khan hetiang ngaihdan ang hi an lo nei tawh an ti bawk. Tunlai huna atana bul ṭantu chu Rene Descartes kha a ni.
Kan sawi tak ang khan thil reng reng hi chhui rilin, phel sinin, anmahni siamtu ṭheuh awm dan kha chip chiar zet maiin zir ila, a tlangpuia a hlawma an nihna hi a hriat fiah theih a. Science huangah chuan he ngaihdan hi apawimawh e mem a. Kan rilru hna thawh dan hi kan thluaka electrochemical che vel atanga sawi fiah vek theih a la ni ngeiin an ring a. Rilru hnathawh dan mai ni lo, kan chhung rila keimah ka inhriatna, ‘consciousness’ meuh pawh hi eng nge a nih a, engtia lo awm nge tih a la fiah theiin an beisei hial a ni. An ngaihdan hi hnawl mai hleih theih a ni lo. Heti zawng hian, mithiamte sawi loh lam hawiin han sawi ve ila. Engkim mai hi ‘P’ pahnihah a inchhung lut vek tih hi. Tlang lian pui pui te, Arsi lian leh ropui tak tak leh lungpui lian pui pui atanga hmuh tham loh atom thleng hian a tawp khawkah chuan ‘P’ pakhat Physics ah a inchhung lut vek a ni. Chutiang bawkin mita hmuh theih loh mihring thinlung chhunga awm, a lungnona te, a duhzawng leh a ngainat zawng te, a sakhua thleng hian chhui ngat ngat ila, Philosophy-ah a inchhung lut vek tih theih a ni. Heihi keima phuah chawp mai a ni a. Mithiam zawkten eng nge an ngaihdan ka hre lo.
Reductionism hi science huangah a ṭangkai em em mai a. A aia hlawhtling a la awm lo va, a aia ṭha, a thlakna tur kan la nei lo. Chuti chung chuan a famkim bik hauh lo va, a thlen theih loh chin pawh a awm ngei ang. A famkim bik lohna lai tak chuk fak fakin mi ṭhenkhat chuan an sawisel a; sawiseltute zingah holism lam tuipuituten an thawhhlawk hle. Anniho sawisel dan leh philosophers of science ṭhenkhat sawisel dan hi a key a inang lo viau awm e. Engpawh ni se, reductionism hi famkim lo mahse a aia ṭha, a thlakna tur kan la nei lo tih erawh chu kan pawm lo thei lo. Science pawn lamah eng chen nge hman theih tihah mithiamte ngaihdan hre phak ve lo mah ila ngaihdan i han sawi ve teh ang hmiang.
Khawtlang leh vantlang nihphung hrethiam tur hian vantlang siamtu mi mal ṭheuh kha a mal malin la hrangin zir ila, eng emaw chen chu kan hrethiam ngei ang a; mahse, vantlang nihphung zir miah lova mi mal nihna zir chu a chhum bung ngei bawk ang. Mi mal nihna hi vantlangin a nghawng a, a siam bawk a ni. Khawthlang ramah mi mal nihna chawi vawngin ‘it’s my life’ an han ti chiam a, individualism beh chhanin an mi mal nun an dah pawimawh a. A ṭul chin leh a ṭhatna a awm ang, Mahse mi mal a nihna kha vantlangin a siam a ni. Vantlang nihphung khan mi mal nihphung a nghawng a. Mi mal theuh awm khawm kha vantlang chu ni mah se vantlang nihphung siamtu chu vantlang tho a nihna a awm tlat. Mi mal nihphung hi ka khawsakna vantlang atanga lo piang a nihna phat theih a ni lo va. Mi mal nihna hrechiang turin ka telna vantlang nihphung hriat tel ngei ngei a ngai a ni. Lungpui chu a chhunga awm molecule leh atom chi hrang hrang khan a sakna leh a rihna te a siam a. Vantlang erawh chu lungpui nen tehkhin theih a ni lo. Vantlang chhunga awm mi mal ṭheuh kha vantlangin an nihna a siam a ni kan ti thei ve tlat a ni.
Reductionism chu hlawhtling hle mahse subject ṭhenkhat chu holistic lam thlirna atanga zir ngai a awm tih a chiang hle. Biology lamah pawh reductionism hi a ṭangkaiin hriatna leh thiamna tam tak a phur chhuak a. Mahse kan timur, ‘cell’ ngei pawh hi reductionism behchhan lova ‘holistic’ taka zir tul ti an awm a; chung zingah chuan physicist-te pawh an awm a ni.
Mizo ṭawng grammarian-te leh reductionism: Linguistics lama reduction an hman dan ang ni chiah si lo, physics leh science lama reductionism ang deuh roh hian Mizo ṭawng grammar dan siam tumin an phel darh chiam a. Kan ṭawng hi mono syllable a nih avangin a tul chin a awm ngei ang. Mahse science huanga tawp chin nei mang lova an hman ang hi hman chi a ni lo. Inhnialna hlawk lo a hring deuh mai mai fo a ni. A lam khat zel anga phel darh a, ziah dan tur ruahhman chiam chi pawh a ni ziah lem lo. July thla sawina “Vawkhniakzawn” kan lo tih fo ṭhin pawh an phel darh a, ‘hniak’ chu ‘hniah’ tiin an thlak mauh bawk a. Thu mal thenkhat chu coined word an ni a, ziah hran an rem lo. Vantlang nihna hi mi mal siam ni lovin mi mal nihphung ṭheuh kha vantlang siam zawk a nihna a awm kan tih ang deuh khan, a mal mala thliar ringawt a tawk lo va, a pumpuia a nihna kha man chian tel hle a ngai a. Chuti a nih loh chuan Grammar leh Mizo ṭawng ziah danah kan buai kumkhua ang.
Social media-ah hian “Grammar leh Literature danglamna eng nge?” tih zawhna, zawhna satliah ni lo, challenge ang reng taka inzawhna hi ka tawng zauh zauh mai a. Tumah ka chhang ngai lo. He huang ka ziah tirh khan Mafaa leh Revd Chuauthuama ka ziak a. Kha article tawi tê-ah khan famkim lo takin Intuitive Knowledge leh Acquired Knowledge ka ziak tawh a. Grammar hi chu Acquired Knowedge a ni a, Literature erawh chu Intuitive Knowledge a ni. Unau pali an awm a. An naupan lai aṭangin an zir chhuak a. Matric an han pass chiah chu English Grammar na na na chu an thiam hle a. English Literature thiam an ni ta tihna em ni? Hnai lo ve, hmabak an la ngah lutuk ringawt. Literature lama kal zel tur chi an nih leh nih loh pawh a la hriat reng reng loh zawk a ni. Grammar chu an zir vak a, an thiam mai a ni. Hla phuah te, thawnthu phuahte erawh chu zir vaka thiam ngawt chi a ni lo va; anmahniah Intuitive Knowledge chawm len tur a awm loh chuan an zir thlawn mai a ni ang. Kan hnam hian literature-ah matric standard kan la pel fel chiah lo em ni aw tihturin grammar kan la buaipui hle a. Hnam naupang kan nihzia a lang hle. Shakespear-a ten lemchan thawnthu ropui tak tak an ziah lai khan thawnthu ruangam puitling novel pawh kan la nei lo.
Grammar hi a pawimawh em em a; ṭawng zirnaah a kila lung pawimawh tak a ni. Mahse, literature te, ṭawng hrim hrimte hi grammar siam an ni lo, grammar hi ṭawngin a siam mai a ni. Mizo zinga Grammarian intite hi a tlangpuiin prescriptive grammarian an ni a, descriptive grammarian kan ngah vak lo a ni awm e. Kan grammarian ṭhenkhat hi chu, social media lama an thu vuakthlak dan atangin, creative writing hlutna leh ropuina te, khawvelin an ngaihsan dan te hi an la man phak lo tih a chiang a; literature-ah hmabak an la ngah hle tih inpawm ngam se la anmahni pawhin hma an sawn ngei ang.
A hnam pum ang pawhin literature lamah hma lam pan zel turin ṭan ila ang u.