SCIENCE THUPUI: OCCAM’S RAZOR (Riah rûn i vai em ni, duhtak ‘Ng”?)

Science huanga thu pawimawh tak mai chu “Occam’s Razor”, ‘Pu Occam-a bakcheh’ emaw ‘Ockham bakcheh’ emaw hi a ni. Science huangah kan han ti tak naa science huang pawn lamah pawh thu pawimawh leh lar tak a ni.

William of Ockham hi khaw te tak te Ockham-ah a lo piang a. Ockham leh Occam hi ziah dan dik ve ve a ni. Ockham/Occam chu Oak Hamlet tih atanga lo kal zel a ni awm e. Mizo tawng ni se chu kan inhnial phah luai luai ngei ang a, inti hre thui apiangin an ziah dan anga ziak ve turin mi dang min phut ngei bawk ang tih hi tunlaia mi ṭhenkhat inhnialna aṭang hian a chiang viau mai. Occam’s Razor thupuiin a ken tak tak aiin a ziah dan tur buaipuia inhnial kan ngah ngawt ang.

William of Occam hian dik lo thei lova Pope ngaihna a hnawl a. Mihringte hi dik lo thei vek kan nih avangin Kohhran rorel pawl(Church council) pawh dik lo thei mihring awmkhawm a nih avangin a dik lo thei a ni tih hi a ṭanfung a ni a. Zirtirna dik lo vuantua puh a nih avangin kum 1323-ah Kohhran rorelna hmaa ding a, a chungthu ngaihtuah turin Pope ṭhuthmun Avignon-ah an ko a. England-ah a kir leh tawh lo. He khuaah hian kum li zet House arrest ang rengin a awm a. Amah ang bawka thubuai nei ve Franciscan puithiam dangte nen sakawr ru-in kum 1328-ah tlanchhuakin Bavaria ramah an lut a. Kohhran atangin an hnawt chhuak zui bawk a ni.

Franciscan mi leh sate chuan Lal Isua leh a zirtirte khan mi mal bungrua kan tih ang hi an nei lo niin an ngai a; chutiang bawk chuan anni pawhin sum leh pai leh in leh lo nei lova awm an thlang a. Heihi Pope John XXII nena he pawl inhmuhthiam lohna pakhat a ni. He khawvelah hian thil ṭul lo, a tel lova kan awm theih thil chu paihthlak mai tur a ni an ti a ni ber mai.

A damlaia a thupui chu ‘thil tlem tea thawh theih a nih chuan tam tak hmanga thawh kher a ṭul lo’ tih hi a thupui chu a ni a. Tuboh tel lova thawh theih a nih chuan tuboh rawih kher a ngai lo va; mi sawm thawh theih hna a nih chuan mi sawmhnih rawih kher a ngai lo. Heihi thupui ril leh thuk tak ang pawhin a lang lo va; pa remhre deuh apiang hian hetiang thu hi an hrethiam nghal mai. Hetiang ang hi Occam-a awm hma khan thu leh hlaa lo awm daih tawh nghe nghe a. Mahse heti mai piah lamah hian Science leh thil dangah pawh hnuh tel a nei a. Nasa taka hmanga tilartu a nih avangin a hming chawiin Occam’s Razor tih a lo ni ta a ni.

Thil eng emaw hrilhfiahnaah hrilhfiahna pakhat aia tam a awmin a tawi fel ber thlan tur a ni a; thu belhchhah siam vak loh tur a ni tih hi Occam’s Razor chu a ni. Theory leh a sawifiahna chu a felfai leh a tawi fel apiang thlan tur a ni a, a dik zawk an ni deuh zel bawk tih hi a keng tel a. William of Occam chu Modern Science lo pian hma daiha mi a ni naa philosophy thupui dang ang bawkin Modern Science-ah he thu hi lak luh tel leh chhawm chhoh zel niin Scientific Theory-ah leh a hrilhfiahnaah a ṭul lo apiang chu hleh thlak zel mai tur a ni tih ngaihdan a lo ni ta a ni.

Science pawn lamah pawh thil tam tak hi a ṭul bak belhchhah a awl hle a; kan sawi seng hauh lo ang.

Occam’s razor leh sawrkar: Sawrkar hi a chak tur a ni. Sawrkar a chak loh chuan a thu lo tur zawk an thu a, mi rethei leh mi hnuaihnung tan a thaw ipikthlak fo thin. Sawrkar a chak loh chuan dan leh hrai a chak lo nghal mai ṭhin a, mihring nun a him tawk lo fo thin a ni. Sawrkar tichak lo theitu chu sawrkar chuan a chhawk ṭhen ngam a ngai a. Sawrkar hnathawk tam tak neih hi sawrkar chakna a ni kher lo. Sawrkar hnathawk an tam lutuk chuan anmahni inenkawlna ringawt pawh buaipui tham a ni a, phur rit an tling thuai mai a ni. An tam viau hian inthlahdahna a hring duh hle bawk a. Chu bakah anmahni enkawlna turin sawrkar sum tam tak a kal ral thin a, a kal ral mêk bawk a ni. “ Mi tlêm te thawh theih a nih chuan tam tak rawih kher a ngai lo,” tih angin damdawi lama an sawi fo ṭhin ‘Minimum effective dose’ anga kal pui a ṭul ṭhin a. Sawrkar chak lutuk pawh a ṭha chuang lo. Mipui awp behna a nasat phei chuan a chakna chhawk ṭhen a ngai tihna a ni.

Tun hnaiah kan hotute leh mithiamte chuan ‘Ng’ hi an han bih chiang a; a awm lohna turah a awm niin an hria a. Eng rilru nge an put kan hre phak hauh lo naa rinthuin i han chhui ve chiam teh ang.

Kar hmasa lama kan sawi ‘reductionism’ kha han ngaihtuah let leh ta ila. Kan mithiamte chuan reductionist rilru pu deuh rohin ‘Ng’ hi an han phel darh a, a malin an han bih chiang ta a. “Ng hi n leh g inkawp a ni a. G hian N keng lovin N zawk hian G hi a keng a, chuvangin G bula awm lovin Ng hi N zawh chiahah a awm tur a ni,” an ti a ni mai thei. An rilru tak tak phei chu kan hre hauh law, rinthu mai mai a nia! Tichuan kum eng emaw zat a lo luah tawh, mihring ni se LSC te pawh a nei hman hial tawh ngei ang tih turah a hnunglamah sawn an tum a. Hetia an han sawn hian zirna lamah kan changkang sawt dawn em tih te, JEE leh NEET lamah Mizo ṭhalaite result a ṭha sawt dawn em tih te hi chu hunin a la rawn hril mai ang.

Ockham thu leh hla hmang hian teh dawn ila Ng hrim hrim hi hawrawp hrana neih a ṭul lo. Chu mai a ni lo, Aw leh Ch pawh hi a hrana A Aw B zinga hmun pek kher an ngai lo. Sapho ABC ang hian alphabet mal hi awm se, a tir atanga kan hman dan a nih chuan kan buai chuang hauh lo ang. Hawrawp ri inkawp dang reng rengin hetiang hian hmun an chang lo. Entirnan hawrawp ri inkawp, t leh h(th), t leh l(tl), h leh r(hr), k leh h(kh), a leh a dangte hi A Aw B list ah an tel lo va, a hman danah kan buai reng eng lo chu a nih hi.

Chutih laiin inkawp awm tak t leh r chu inkawptir lovin a hranin t+r ri tlukpui tur ‘ṭ’ kan dah belh a. Mi tam takin khawla lehkha an chhutin ṭ chhu lovin t an chhu fo a, Tuallaia lehkha an tar pawhin ṭ ti lova t hmang mai an awm ṭhin. A tir aṭang khan t leh ṭ hi awm ve ve kher lovin a awm sa t leh r hi lo inkawp nghal mai se kan buai lo ang a, computer leh khawlchhutna awm hnu phei chuan a awlsam zawk hial awm e. Tuna kan neih hawrawp inkawp Ch leh Ng leh Aw bakah ṭ hi a chuang tlai, chhawk then mai chi an ni. Kan Alphabet-ah hian a hranin tel lo pawh ni se a hman kawp danah kan buai chuang lo ang.

Kan Zosapten hawrawp min siamsak a; a hluin a ropui em em mai a. Ṭawng zir chawpa min siamsak an ni tih hria ila; siam ṭhat ngai a awm a nih pawhin inthlahrung lova siam ṭhat hi a pawi hauh lo va, anmahni dah hniamna a ni lo tih pawm mai a ṭha ang.

Kan tih ṭhin tam tak hi chu a tel lova kan awm theih tho thil an ni. Paih ṭhen ngai tam tak a awm thei ang. Hnathawktu leh hnathawh danah te, ni tina kan nun danah te hian chhawk ṭhen ngai a awm thei a. Kan tih ṭhan avanga kan chhawk ngam lohna tak mai hi chhawk hmasak a ngai fo ṭhin. Engkimah hian chin tawk neih thiam a ngai a; a ṭha lam a chhe lamah lutuk a kai tawh chuan ennawn a ngai a. Thil ṭha tak anga lang pawh a tam lutuk chuan paih ṭhen a ngai ṭhin.

Sawrkar, vantlang, mi mal ang pawhin, ṭul lo hi chhawk ngam ila a ṭha ber mai. Bul ṭan thar turin tlai lua a awm lo.