Dr Lalchhuanawma Tochhawng

Guest writer

Dr Lalchhuanawma Tochhawng

SCIENCE LEH SAKHUA

Science leh sakhua hi eng anga inlaichin nge tih thu-ah ngaihdan inang lo tak tak a awm a. Science leh sakhua hi an inmil thlap tih te, science leh sakhua hi an inmil lo va, an inang lo tih te, science leh sakhua hi an indo tithe a ni.

Sakhua leh science hi nihphung inang lo em em mai an nih avangin inrem taka an kal theih loh chang a awm fo a, hei hi thil maka ngaih tur niin a lang lo. Kalhmang inang lo an ni tih hi pawm ngam a ngai mai a ni awm e.

Hebrai ziaktuin, “Tin, rinna hi thil beiseite awm ngeia hriatna, thil hmuh theih lohte hriatfiahna a ni,” a tih hi sakhaw sawifiahna ṭha tak a ni thei ang. Hmuh theih loh, empirical evidence awm miah lo pawh, Hindu emaw Muslim emaw Kristian emaw pawh ni ila, kan sakhaw thu a nih chuan rinna hmangin nghet takin kan vuan tlat lo thei lo a. Science erawh chu rinnaa innghat thei a ni lo va. Thil awm sawifiahna awm sa pawh rin mai duh lohnain a khat a ni ber mai. Chumi rin duh mai lohna chu hmasawnna petu a ni hlauh thung.

Science hi sakhua a ni lo va. Sakhua nen ngaihpawlh theih a ni lo. Sakhuaa thurin awmte kha nemngheh a tum lo va, ṭhiah hrim hrim a tum hek lo. He khawvel leh taksa khawvel – Physical Universe hi science kalhmangin a zir a; a bak a awm vak lo. Sakhua chuan hmuh theih loh thlarau leh a behbawm thil a huam tel a. Physuical Universe huam phak loh thlarau lam khawvel thlengin a huam thei a ni. A huang chhunga thurin a neihte erawh chu vawn him a tum a; siam danglam a phal lo fo.

Sakhua leh Science hi zawhna zawta a chhanna zawnna ve ve an ni a. Mahse an zawh theih chin leh an chhan dan kal hmang a inang lo. Sakhua chuan zawhna eng pawh a chhang thei a, a chhanna a zawng ṭhin bawk a. Zawhna vawr tawp, entirnan: eng nge ka dam chhan tih te, nun awmzia eng nge tih te, Pathian a awm em tih ang chi te pawh a chhang thei. A chhanna hian evidence a mamawh ve lo va, a chhanna tidik turin enchhinna a mamawh hek lo. A chhanna chu rinna hmanga pawm a ngai thin a. A fiahna zawn chi an ni meuh loh bakah science kalhmanga a nemnghettu zawn hleih theih loh pawh an awm nual mai.

Science chuan zawhna zawtin a chhanna a zawng ve tho naa, kan tarlan tak angin Natural World huam chhung chauh a chhang thei a. Zawhna vawrtawp kan tih ang chi kha a chhang thei lo. Khati ang zawhna kha chu philosophy lam chan a ni mah mah awm e. Eng zawhna pawh chhang se a tifiah turin enchhinna emaw evidence emaw a mamawh thin a ni. Eng zawhna pawh chhang se, a chhanna chuan zawhna dang a hring deuh zel a, zawhna dang chu a chhanna an zawng leh a, chu chuan hriatna thar a hring thin a ni. A chhan loh tur lam chhantir kan tum hian kan buai thin.

Hrilhlawkna: Scientific theory-in a ken tel prediction hi a pawimawh em em a. Prediction chu sawi lawkna emaw hrlhlawkna emaw a tih theih ang. Scientific theory-in thil a thlir lawkna(prediction) hi sakhuaa hrilhlawkna kan han tihfo thin nen a in ang lo. Mi ṭhenkhatin thil lo thleng tur an hrilhlawk ang hi a ni lo va; hetah hia chuan prediction hi tinzawn a nei tih a fuh zawk maithei a ni. Sakhua chuan Rinna hmangin hrilhlawkna eng chi pawh a puang thei. Science erawh chuan natural world chin chauh a hrilh lawk thei a. Chu pawh chu kan thil hmuh leh enchhinna leh tihchhinna tam takah a innghat a ni.

Sakhuaah chuan Hrilhfiahna reng reng chu rinnaah a innghat thin; Science-ah chuan hrilhfiahna chu thil hmuh(observation) leh evidence leh enchhinna(test)-ah a innghat tlat a ni. Heng thil pathumte indawt dan hian awmzia a nei thui thei hle.

Sakhuaah chuan hrilhfiahna zawng zawngah Pathian a tel thei vek a. A tel deuh zel bawk tur a ni. Science-ah erawh chuan hrilhfiahnaah Pathian telh ve a rem lo. Pathian a do tihna a ni lo va. Science hi khuarel(natural world) nena inzawm tlat a ni a. Khuarel piah lam(Supernatural) thil kha evidence atan hman theih a ni loh vang a ni.

Sakhua chu rinna thil a ni a. Thutak (truth) a zawng thin a. Science erawh chu hriatna thil a ni a. Thu dik (facts) a zawng mai a ni. Sakhuain thutak a tih chu sakhaw hrang hrangah a danglam a. Chu thutak chu thutak vawr tawp a tih theih tak tak loh. Kristian ten thutak vawr tawp nia kan ngaih chu Hindu leh Muslim tan thutak vawr tawp a ni lem lo.

Sakhuaah chuan hriatna leh tihdan chu kum sang tam tak chhungin danglam miah lovin a awm thei a. Mahse hnamzia rang milin thil tam tak a insiam danglam ve thin a ni. Science-ah chuan Data thar leh Evidence thar a lo chhuah ang zelin tihdan leh hriat dan a danglam a. Hriatna a pung thur thur mai a ni. Hnamzia rang vang tein a danglam ve thei chuang lo.

Sakhaw thurin leh thupuan chhuah engmah hi Peer Review a ṭul lo va. Peer review tih loh tur tihna erawh chu a ni hauh lo va; Camping chhuak hlim te hi an pian thar leh thar loh test chi a ni lo va. Peer Review hmanga endik chi an ni hek lo. Science-ah erawh chuan ngaihdan thar eng pawh, hriatna thar eng pawh hi Peer Review tih ngei ngei tur a ni a. Peer Review tel lovin Scientific Theory a awm thei lo te pawh an lo ti hial thin a ni.

Sakhua leh science danglamna lian tak pakhat cchu measurement hi a ni. Teh kauh kauh hi sakhuaah a remchang ve meuh lo. “Teh kherin a pe si lo” tih kha sakhuaah chuan a pawimawh viau a; chutih laiin the kher hi science-ah a pawimawh e mem thin thung a ni.

Sakhua leh thuneihna hi pawh hran theih a ni lo. Hmakhawsanga ata tawh sakhua hian mihring rilru leh thinlung chunga thuneihna a tinzawn a; chu chu sakhaw lian leh inrelbawlna uluk apiangah a langsar thin a ni. Chu thuneihna chu a theih tawpin humhalh a tum a; a tite thei engkim hnawl a tum thin a. chu chuan sakhua avanga innghirnghona a thlen fo thin a; sakhaw pakhat chhungah meuh pawh innghringhona a thleng thin. “Kan khuaah Kohhran pawl dang din kan remti lo” tih thu pawh hi he thuneihna-power tih tet phal lohnain a hrin a ni.

Science erawh chu thuneihna nen a inzawm ngai lo. Ngaihdan inan loh avanga indona a thleng ngai lo. String Theory pawmtute leh pawm lo tute hi silaiin an indo ngai lo.

Science-ah chuan teh (measurement) hi a tel vek tih theih a ni. A pawimawh em em bawk a. Sakhuaah erawh chuan teh theih loh a tam hle thung, teh kherin a pe si lo, tih kha a ding reng a ni. Thlaraua khat kan tihte pawh hi an khah dan a kg zawng emaw a teh theih a ni lo.

Sakhaw tin hian hnam tin huap an inti ṭheuh a, a dikna ringawt chhui dawn chuan hmuh tur a awm ṭeuh bawk. Mahse hnam eng emaw tak behchhan nei vek an ni. Kristian sakhua pawh Judate tradition leh khawthlang mite culture tam tak nen a inzawm a. Thurin innghahna zir tak tak chuan Hebrew leh Greek tawng tlem tal an zir lo thei lo. Islam sakhua pawh hnam tin huapzo an inti tak naa Arab culture atanga lo chawr chhuak a nihna phat theih a ni lo va. An lehkabu thianghli Quran ngei pawh Arabic tawnga a inziak anga mihring rilru hneh thei a awm lo an ti hial a ni. Hindu sakhua hi huapzo sakhua an inti fo a; mahse an thurin zir tak tak chuan Sankrit tawng leh hmakhawsang atanga Hindu culture zir tel ngei ngai chi a ni. Science erawh chuan hnam zia rang behchhan bik a nei lo. Physics thiam turin English Culture zir chiam a ngai lo va, Biology thiam turin Classical Greek luhchilh kher a ngai lo. Science chuan sakhua leh hnam zia rang hrang hrang hi a kalkhum vek tawh a ni.

Sakhua leh Science danglamna lian tak mai chu beiseina leh thlamuannaah hian a ni. Science hian kan hma lam hun atan beiseina tam tak min siamsak a; mahse mihring thinlunga thlamuanna tak tak, sakhuain min pek ang hi min pe lo. Kan damchhunga kan beisei theih chi, science behchhan tam tak a awm a; thih hnua ka awm dan tur leh ka thlarau thlamuanna tur erawh chu engmah min tiam thei lo.