
Guest writer
Dr Lalchhuanawma Tochhawng
RÊL LEH MIZO
Bairabi thleng Rêl a lo lût tawh a. Tunah chuan Sairang thleng a lo lut dawn ta a. Bairabi atanga Sairang thleng Rêl kawng hi km 50 chuang awrh chauh a ni naa tlâng rama siam a nih avangin a hautak hle a. The Indian Express tarlan dan chuan vaibelchhe sangriat zet sen ral a ni. Lei verh leh lei dawh kai ngai a tam a. Lei verh 48 leh lei lian tham major bridge 55 leh lei tawi leh te deuh minor bridge 87 zet a awm a. Lei verh zawng zawng hi belhkhawm chuan km 13 a tling thuak a ni.
Kum 2016-ah Bairabi Rêl station zawh fel a ni a. Kum sawm dawn lai chu Rêl kawngin min pawh reng tawh a nih chu. Kan nun leh eizawnna pawh hi mipui nawlpui hriat thamin min nghawng rih lo a ni mai thei. Sairang awmna erawh chu state ramri a ni lo va, ram chhung hmun laili tak, khawpui hnaih tak a ni bawk a. Bairabi Rêl station ai chuan min nghawng nasa hlein a rinawm. Hei chauh hi a ni lo va. Sawrkar laipui chuan Sairang aṭanga chhim lama kal zel a, Hmawngbuchhuah va thleng turin ruahmanna a siam niawm tak a ni. Chu chu kilometre 300 aia thui a ni dawn a. Kum 2017 kum laihawlah khan survey pawh an zo fel tawh niin a lang. Hei chauh hi a la ni lo cheu mai a. Hmawngbuchhuah aṭang hian tuipui lam panin, lawngchawlhna pawimawh tak mai, Myanmar rama Rakhine biala awm, India sawrkar siam, Sittwe lawngchawlhna pawh turin km 90 vela thui siam leh hi hna hmabak a ni leh dawn a ni. He lawngchawlhna hi India sawrkarin cheng vaibelchhe sangkhat chuang zeta a buatsaih a ni. Chumi zu pawh thla tur chuan Hmawngbuchhuah atangin Rêl kawng a chhuk thla dawn tihna a ni ang. Tichuan, Rêl kawng chuan Mizoram paltlangin, Bay of Bengal tuipui kam a zu pawh dawn a. Ram leh ram insumdawn tawnna mai bakah, ram venhimna leh international politics lamah pawh a pawimawh thei dawn a ni.
Rêl kawng hian nun a nghawng nasa hle a. A nghawng dan erawh chu a inang vek lo. America ramah ngei pawh mingoho leh a ram neitu hmasa Native Americans, hmanlaia Red Indian an tih thinte a nghawng dan a inang lo. Mingohovin an chakpuiin an ṭhat pui hle laiin native American te chuan an tuar em em mai a; an ram an hloh nasa a, an hnam nunphung leh an eizawnna a tibuai nasa em em bawk a ni. Mahse anniho pawh hi Rêl kawngin a nghawng danah an nun a sawi danglam dan a inchen lo.
Rêl kawng hian sumdawnna a nghawng nasa hle a. Thil siamna hmun atanga lo chhuak bungraw rit tham tak tak te, bungraw dang pawh a hlawm lian, leh tam tham tak tak, man tlawm zawka phurh sawn theihna a ni a. Mizoram kal tlangin Sittwe thleng bungraw phurhna awm se, Kokata atanga Aizawl thlenga bungraw phurh man hi a zatve velah a tla thla theiin an ring. Kut hnathawktute thawh chhuah pawh hmun hla zawkah man tlawm zawka thawn theihna a ni a, an mamawh hmanrua leh a dangte pawh man tlawm zawka an lak luh theihna ni thei bawk a. Chu bakah mipui nawlpui tan zin vei vahna man tlawm zawk a awm thei. Rêl kawng hian enkawl a ngai a, a thui a, a tam poh leh enkawltu a mamawh tam thin a. Chu chuan hna zawng mek tan hna thawh tur a siam bawk a. Tunah pawh hian Indian Railways hi sawrkar laipui hnuaiah hnathawktu ruai hnem ber a ni nghe nghe a ni. Rêl station behbawmah hian sawrkar hna thawk kher lo tan pawh eizawnna a awm bawk a; sumdawng tan remchanna ṭha tak a awm thei bawk a ni.
Intlawh pawh a awlsam avang hian ram chhung mite an inchim tam lo thei lo va. Chu chuan rampum huapa inpum khatna pawh a siam nge nge ang.
British-ho khan India ramah rel kawng an han siam a. Anmahni sapho tan a hlawk hle mai a. Mahse India ram hausakna, leilung hausakna bik hi an ru chhuak nasa tih loh rual a ni lo. Corruption pawh kha a nasa hle ni.
Eng angin nge min nghawng ve ang?
America rama Native American-ho a nghawng ang kha chuan min nghawng dawn lo phawt mai a. Kum zabi sawmpakuana laihawl thlen dawn lamah America ram khawthlang lam hawiin rel kawng an phah thla ta a. Native American-ho awmna paltlangin hma an la thla a. Pipu chena an lo khawsak tawhna leh an hmun serh tak takte chu an hrut thla a; an khawsak dan a buai a; an chenna hmun ata hnawh chhuah an ni bawk a. Rel kawng a han awm takah chuan mingo an pem thla ruih ruih a; ram neitute chu an nek ral ti tih ta mai a ni. Native Amerian chanchin zir chiangtu pakhat phei chuan, ‘Continental Imperialism’ tiin a sawi hial a ni.
Kan sawi tak angin Mizoramah Rêl a rawn luhna hi kum sawm dawn lai ni mahse ramri hrul chauh lut a ni a; min nghawng dan a nasa lutuk lo a tih theih ang. Mahse Sairang thleng a rawn luh a, Hmawngbuchhuah leh Sittwe thleng thlenga Rêl kawng a kal chuan min nghawng ve hle dawn a ni. Native American-ho anga tharum nena nek beh a, min luahlan tur an ni ve lo. Kan duhthlanna tel lovin kan khawsakna hmun ata min nawr chhuak dawn hauh lo va; ram leilung hausakna tih tham kan neih loh avang te, lo neihna hmun zawl ṭha kan neih loh avangte hian a number lama min tam hneh viau tur hi hnam dang an rawn lut kher awm lo ve. Mahse tunlai khawvela hmanraw chak ber sum leh pai erawh chu kan dang zo lo mai ang tih a hlauhawm viau a ni.
A nghawng hmasak tur nia lang chu Aizawl khawpui hi a ni. Rêl chawlhhmun behchhanin in leh lo a lo ding zel ang a. Kum 15 a ral meuh chuan tuna Aizawl khawpui tawt dan hi a tawt leh zual hle ang a. Engtia lo inbuatsaih tur ngei ni ang le?
Rêl lo lût hi huphurh a, duh loh theih a ni chiah lo. Mizoram hi India ram a ni. Saphovin min awp lai khan Britain ram kan ni phak lo va, an ram awp, colony chauh kan ni a. Bristish citizen pawh kan ni chiah lo a ni ang, an awp hnam, subject mai kan ni a; Parliament inthlanah pawh kan nu leh pate khan vote an nei phak lo. Khua leh tui dik, citizen angin min en lo a ni. India a lo indan khan Mizoram pawh India ramah a tel a; India khua leh tui, citizen, kan lo ni ta a. Chu chu kum 1986 June ni 30-ah khan pu Laldengate khan hming ziakin an nemnghet leh a. India khua leh tui dik tak kan lo ni ta a, kan ram pawh India ram a ni. India sawrkarin a tih apiang hi kan tih a ni ve tih theih a lo ni ta a nih chu. Tin, ram dang leh India inlaichinna te, an insumdawn tawnna chungchangah te hian state hian thu kan nei ve teh chiam lo tlat mai a. Tuna an tum ang, Kaladan Multimodal Transit Transport Project(KMTTP) nena inzawm tura an hma lak tumna pawh hian min huap tel lo thei lo a ni. India leh ram dang insumdawn tawnna te hi kan telve theihna a ni a; tel ve dan leh chhawr dan kan ngaihtuah ve a ngai a. Kan chhawr thiam loh erawh chuan kan hlawkpui teh fahran dawn hauh lo a. Kan rama sumdawnna lian leh sum hlawm lian che velah hian hnam dangin a fawng lam an chelh fur a nih ngat chuan kan tu leh fate chu hnam dang hnuaiah an inhlawhfa fo mai dawn a ni.
Vai an lo lut zel dawn a. Kan sawi tak angin India ram kan nih miau avangin a pawng a taka lo dan ngawt theih an ni dawn lo va. Keimahni kan lo insawh ngheh ṭhat hle a ngai dawn a ni. Kan state kal tlang hian India hian khawchhak ramte a sumdawnpui dawn a nih chuan a kalkawngah kan awm dawn a. Vai ṭawng thiam a ṭul dawn tihna a nih chu. Vai ṭawng thiam hi kan ralna tur aiin kan lo inven theihna tur hmanrua a nih theih ka ring. Chutih laiin zirna leh sawrkar hna lamah te Mizo ṭawng kan dah pawimawh thiam hle a ngai bawk ang.
Kan lo inven theihna ber tur chu taimâkna leh rinawmna te, kan hnam tana ṭhahnemngaihna dik leh tlo te a ni.