Guest writer
Dr Lalchhuanawma Tochhawng
HEROD AGRIPPA
“Khawii ram pawh mahni indo apiang an boral thin; khawii khua pawh, chhungkua pawh, mahni indo apiang an ding chhuak lo vang.”(Matthaia 12:25)
Krismas boruak behchhanin Heroda chhungkaw kal zel chanchin i han sawi zawm teh ang.
Herod Liana khan a nupui Mariamne-i bakah Mariamne-i nena an fapa Aristobulus IV pawh a tihlum a. Hasmonean chhungkua a that mang ti tih a. Aristobulus IV fate erawh chu a zuah khiah mai. Tirhkohte Thiltih lama kan hmuh Heroda (Herod Agrippa I) kha Aristobulus IV fapa a zuah zinga mi a ni. Agrippa I chu Rome-ah lehkha zir turin a unau dangte nen an thawn thla a. Hun lo kal zela Rome Emperor ni ta te nen pawh an inhmelhriat ṭha ta hle a ni.
Agrippa I chanchinah hian thil duhawm lo tak tak a awm a. A khawsak dan dik lo avangin leibain a tibuai a. Chuti chung chuan Judate chuan amah atang hian Juda lalram din leh theihna awmin an beisei a. Amah pawh hian Judate a ṭan viau. Emperor Caligula khan ama lim ngei mai kha Jerusalem Temple a hmunthianghlim berah dah turin thupek a chhuah a. Chu chuan Judate a tithinur hle. He tih lai hian Agrippa I hi Rome khawpuia a awm lai a ni a. Caligula hnenah hian a thil tum tipuitling lo turin nasa takin a nawr nghe nghe a. Alexandria khawpuia Judate leh Greek mite inkara buaina a chhuah pawhin Judate thlavang a hauh hle bawk. AD 41-44 chhung Judai ramah a lal a. Judate tih lawm a tum hle tih Tirhkohte Thiltihah a lang. Kaisari khawpuia hun pawimawh a hman laiin a pum a na thut mai a. Tirhkohte thilhtiha a lan dan hi chuan chawp leh chilha thi nghal mai a ang hle naa ni 5 hnuah a thi a. Chanchin ziaktu ṭhenkhat chuan tura hrai hlum a nih an ring a, a hraitute hi Rome mi ngei niin a chhan pawh Judate laka a tlaktlum em avangin a ni an ring nghe nghe. A thih hian Juda ni lo, hnam dang leh pathian dang betute an lawm hle nghe nghe a ni.
Agrippa I a thih hian a fapa Agrippa II hi a la naupan deuh avangin Emperor Claudia chuan Judai ram chu Rome ram bung pakhata dahin roreltu atan Cuspius Fadus a ruat a. Ani hian AD 44-46 chhung Judai ram chu Rome aiawhin a awp a. A rei lo hle naa thil thleng mak tak a awm hman. A rorel chhung hian zawlnei inti Theodus(Greek hming Theodore kaih tawi a ni mai thei) chuan zuitu eng emaw zat neiin Jordan luiah a hruai a. Joshua hun laia Jordan an kan dawn laia thil thleng ang khan Jordan lui chu hmun hniha ṭhen a tum a. Mahse Roreltu Fadus hian sipai tirin Theodus-a zuitute chu an sam chiam a, amah Theodus chu manin a lu an tan nghe nghe a ni. He Theodus hi Tirhkohte Thiltih 5:36-a ‘Theoda, ‘mi lian ka ni’’ titu kha a nih leh nih loh hriat a har hle.
Herod Agrippa II chu a pa thih laiin kum 17 chauh a la ni a; Rome-ah a la awm. AD 48 atangin Jerusalem Temple chunga thuneihna an pe a. AD 48-ah a pami Herod of Chalcis a thi a, a aiawha Lebanon chhim lam Chalcis lal ni turin AD 50-ah Rome Emperor chuan a ruat ta a ni. Nero-a emperor a lo nih khan Agrippa II kutah hian ram zau zawk a pek belh leh bawk a. Judai ram erawh chu Rome mite kutah a awm zui ta zel a ni.
Agrippa II hian Judate leh Rome inkarah remthu sawi a tum fo tak naa a hlawhchham a; indo leh buaina a lo thlenin Rome lamah a ṭang zel bawk a ni. A dam chhung hian Judate tana theihnghilh theih miah loh tur thil rapthlak tak mai thlengin, Jerusalem leh Temple tihchhiat a ni.
Rome laka Judate helna hmasa ber hi AD 66 aṭangin a thleng a, AD 70-ah chuan Jerusalem leh Temple ropui tak mai chu Lal Isuan, ‘Tihchim loha lung intiang reng reng hetah hian a awm lo vang’ a tih ang tak khan chhe der khawpin an suasam a. He buaina hi thil lo thleng thut a ni lo va. Herod Arkeulus-a an ban hnua Judai ram awp tura ruatte kha rorel thiam lo, mahni sahmim tihpuar tum mai mai te an ni fo a, Judate rilru an man phak lo em em mai bawk a. Heng avang hian AD 6 vel atangin hel pawl Zealot an tihte chu an che fo tawh a. AD 52 vel atangin Zealot pawlah hian mi phil hmang Sicarii an tihte chu an langsar ṭan a. Political Assassination lam an uar tawh hle a ni. Indona mei chhêm alhtu tak tak chu Roreltu Gessius Florus a ni ber mai.
Emperor Nero-an Judate tukdawl tura a ruat Vespasian chuan Jerusalem a beih hmain Judai ram a hrual hmasa a; nunau chenin a that nasa hle a. Mi tam tak Jerusalem-ah an tlan lut a. Jerusalem chu Juda hel pawl kuta awm a ni a; mahse thu khat vuaa rorel an ni lo. AD 68-69 hian Rome sipaite an che meuh lo. A chhan pawh Jerusalema Juda helte chu anmahni leh anmahni an innghirngho nasa a; Rome sipai tan hmanhmawh taka chêt lâk a ṭul lo tih Vespasian hian a hre chiang hle a ni.
AD 68 June ni 9-ah Empeoror Nero chu a intihlum a; Emperor nih inchuhna nasa tak a thleng a. Khawchhak lama Rome sipaite chuan Vespasian chu Emperor atan an puang a; Rome a pan ta a. A fapa General Titus-a chuan Jerusalem chu hnehin khawpui leh Temple ropui tak mai chu a chhu chhe vek a. Halral inthawina pawh kumkhua atan a tawp ta a; Juda sakhua leh Kristian pawh an kal hrang leh zual ta a ni.
Chipchiar takin sawi lo mah ila, zirlai pawimawh tak tak a awm.
1na: Judate chunga rorel tura Rome Emperor-in an ruatte kha mithiam emaw, rorel lama thiamna nei emaw an ni lo va, Emperor-te khan an mi duhsak zawng an ruat mai mai thin a; kha khan nghawng tha lo tak a nei a, an buaina chhan tam tak pawh a ni. Governor Gessius Florus ngei pawh hi rorel a thiam vanga Judai rama rorel tura ruat a ni lo. A nupui leh Nero-a nupui inkawmngeih vanga he dinhmun hi chang mai a ni. Tun thleng hian ram hrang hrangah induhsakna dik tawk lo avanga dinhmun pawimawh inchelhtir leh hna hrang hrang inpek mai mai hi a la awm a; Mizoramah pawh a awm thin. Hmasawnna a kal muan phah a, mi tam tak rilru a nat phah fo bawk a; a tawpah ram leh hnamin a tuar zel ṭhin a ni.
2na: Chhungrila innghirnghona hian rah ṭha a chhuah thei lo. Jerusalem hi kulhin a hual a. Juda Helho kha kum eng emaw zat ṭang thei tura ngaih a ni a; ei tur pawh an chhek khawl ṭha viau. Mahse anmahni leh anmahni indona avangin an eitur chhek khawl sa pawh an inhal sak a, an inthat tawn bawk a, an ṭang rei thei lo.
Keini pawh hi kan ṭanrual thiam loh chuan nêk ralin kan la awm ang. Tunhmaa Vanglaini-a ka ziah tawh angin Hnam inpumkhatna leh ṭanrualna hi inneihna ang a ni a, inpawm tawn a ṭul. Hnam anga ṭangrual tur chuan kan ṭanrualpui turte khan min thurualpui ve duh ngei a ṭul tlat a. Keini lamin kan lo pawm dan ringawt hi a tâwk lo; unau anga kan pawmte hian min pawm ve a ngai.
Mihring hi kan inang lo em em mai a; ṭhatnaa hneh theih an awm a, ṭhatna hmanga hneh theih loh, min chukna remchanga hmang duh an awm bawk a. Chu chu thliar thiam a ngai thin. Kan ṭanrualna tichhetu tur hi vai ni lovin, kan hnampui anga kan ngaih, an hnampui anga min ngai duh si lote hi an ni dawn a ni. State pawn atanga lo kal, sawrkar hnathawk te leh a dangte an awm a. Hnam ṭhenkhat chu Mizorama an awm chhungin ṭha takin an awm ve mai. Chi ṭhenkhat erawh chu Mizo ni duh reng reng lo, Office lama a fawng lam vuan an nih veleh an chipuite nena ṭangrual a, Mizo kher ngar ngar duh an awm ṭhin. Hetiang mite hi chu keini lam hian thinlung takin lo lawmin lo pawm ringawt mah ila kan ṭhatpui dawn lo tih hi kan pawm ngam a ngai a; insawh nghet zel chunga Mizoram leilung fate hi kan ṭanrual zel a ṭul a ni. In leh lo inleitir leh thil dang dangah te pawh, sawrkar dan pawt fân a kan inhumhalh thiam loh chuan Mizo anga kan ṭanrualna hi chhungril lamah a chhe thei dawn a ni. Kan hnam damna tur leh kan him zelna tur atan kan ṭanrualna tichhe thei apiang kan hnawl zel tur a ni.