
Guest writer
Mafaa Hauhnar
INṬHENNA
“Sweets to the sweet; Farewell.” - W. Shakespeare
Khawvela kan khualzin kawng, khawhar taka kan zawh rek rek laiin, lampui changkhatah khualzinpui duhawm tak kan han chhar a. Kan ritphurh inchhâwk tawnin, khawharna kan inhnêm a. Kawng chho ulh tak tak pawh kawng zâl zawha, hlim taka kan zawh ho laiin, ‘Mangṭha’ ti a inṭhen a ngai fo ṭhin.
Hringfate inṭhen leh tura intawng a; intawng leh tura kan inṭhen ṭhinna khawvelah hian
‘Inṭhenna’ hi tuarthiam a har hle. Nia, la inthlahlel ngawih ngawih chunga inṭhen lungchhiatthlakzia hi, kei ve mai hian ‘A Aw B’ remkhawm hmanga sawifiah ngaihna ka hre hauh lo. Pa ṭawnghmang thiam PS Chawngthu meuh pawhin, ‘Ami leng tawnah hian tuar dan hril thiam awm maw,’ tih bakin sawi ngaihna a hre bîk lo.
Pathianin khawvela chhungkaw lungphûm a phûm aṭanga vawiin thlengin thu râpthlâk tak pakhat ‘inṭhenna’ tih hian khawvel pum a thangkhawk a. Mihring, hmangaihna chhetê tal pianpui tawh phawt chu nghaisak loh a hleih a nei lo. Intawn a, inngainat a, inṭhen leh ṭhin hi hmasang ata tawh hringnun thawnthu kumhlun a ni.
Thlasik pawhin leilung nena rem taka an inkawp rial rial laiin, ṭhal tan hun a ken a ngai a. Thing hnahte pawhin an lo chawr chhuahna leh an vanglai an hmanna thingzarte chu lungzûr taka an chhuahsan a ngai a. Vanlaizawla Chawngmawii leh Hrangchhuana indi pawh lungchhe vankaia an inṭhen a ṭul leh ṭhin. Inṭhenna! Inṭhenna! Inṭhenna hi a bâng thei si lo. Inṭhen dawn darkara ‘VIP’-te’n kan beng bulah zawi thâwp sât a, ‘Mangṭha’ min ti ri te leh, an sawi rîk lêm loh thu tam tak, an mitmenga an lantir te’n thâwm dang zawng zawng a khuh bo vek chinah hi chuan patling khaw hawi hi a tawi tak mai nia.
Hlim taka kan khawsak ho dial dial laiin, kan inpeih nge la inpeih lo pawh min zawt hmasa lovin hunin inṭhenna ni a her chhuahpui leh mai ṭhin. Lianchhiari’na a pasal Pawngsena thlim a, a bialpa hlui Chawngfianga, Sinai Tlanga Pathian thupêk pasarihna a bawhchhiatpui ṭuma inhnît hlap hlap chunga:
“Kan inṭhen nan emaw,
Chhiarthlang ar za a khuan,” ti a a sak hawm hawm kha awchhâng chung chung pawha kan zawm ve a ngai ṭhin. Hlim sarh a ‘Hi!’ kan intih hnu lawkah, meng hnuai raih chung a ‘Bye’ kan intih leh a ṭul fo ṭhin. Inṭhenna khawvel a ni miau si a.
Inṭhenna tuar thiam lo fe fe hi khawvelah hian an lo chhuak tawh a; an chhuak mêk a; an chhuak zel dawn a ni. Thingsei khaw tlangval hmelṭha, inṭhenna a tuarthiam loh uchuak avanga Zofate zinga la thang ta reng Thangzawra phei kha chuan a bialnu Lalhniangi a ṭhen nâ a ti lutuk a, artui chhum hmin, kheh sa diam lehnghal pawh a seh keh zo lo va. A ‘Ṭuanpui Siali’ te khua Neihbawih chu, a hnam timualphotu nih pawh pawisa lo leh, mite sawi dan tur pawh dâwn hauh lovin, mittui hnâm sawk sawk chungin a thlir a; a thlir reng lai chuan lunglengin a thi tawp mai a ni.
Awmholerhi Pachuau pawhin a tlangvalpa Hauṭhuama a ṭhen chu a tuar thiam lo va, chaw pawh chaw-ah ngai tawh lovin rilṭamin a awm a. Rei ngial dang ro dang châra a vahvaih hnu-ah ‘thih-rin-zu’ tlâk pawp pahin:
“Chuti lenglen ka tuar a hneh chuan,
Fam za nang e, Lung ka chhiar lo ve,
Hrilh hmang rengah lo fam ing e,”
tiin Inṭhenna Khawvel a chhuahsan a, Hmangaihna avangin a martar ta a ni. Aw, an va khawngaihthlak tehlul êm! Hmangaihna Lalpa’n an hmangaihna rinawm tak avangin malsawm hlawm mawlh rawh se.
A bialpa Chalthanga nena an inṭhen avanga hlaphuah thiam Laltheri mi â khawsaka a khawsak ang mai khan, Peasant Poet kulmûk John Clare pawhin a bialnu a ṭhen chu a tuar thiam lo va; nun dan phung pangngai piah lamah nungin a indawm kun tlawk tlawk a. Rual pawla han intihhlim a tum ve chang pawhin a hlawhchham chiang ṭhin hle a ni ang:
“So I try to seek pleasure but vainly I try,
Now joys cup is drained and
hope fountain is dry,
I mix with the living and what do I see,
Only more cause for sorrow in loosing of thee.”
tiin a hui pap pap mai a ni.
Mi hrâng Vankhama pawhin a ‘Ngaihlai Parte-i’ a ṭhen chu a palzam mai mai bîk awzâwng lo:
“Chhuak lo zawk se vawiin ni chu,
Ngaihlai Parte zamual a liam,
Luaithli nulin chawnban darzam ka vuan,
Dam takin aw, sawi lai Parte,
Lamtluang chhui zel ang che...
Mualpui nuar la kal lai kham rawh...” tiin kâwla ni chhuak tur pawh nempil tak a nâp a ni.
English literature-a Romanticism hmahruaitu ni a an chhâl ṭhin Robert Burns paw’n a duh tak, Nikir thlaa rose-par sen mawi tak anga a sawi nu a ṭhen dawn ṭuma a hla phuah hi han chhiar la, han chhiar nawn leh ṭhin teh:
“And fare thee weel, my only luve;
And fare thee weel awhile.
And I will come again my luve,
Tho’ it were ten thousand Miles.” A thu mawl tê tê kara mittui hi i hmu tel em?
Heng mite hi an demawm lo mai pawh ni lovin, an thiamawm tak zet zet a ni. Kan inhmu leh ang nge inhmu leh lo vang tih hriat loh, lo inhmu leh dawn ta tehrêng pawh ni ila engtik ni-ah nge ni ang tih pawh hriat lohva inṭhen hi chu a lungchhiatthlak hleihluak êm a ni. Inṭhenna darkarah hian hmangaihna pawhin a vawrtawp a tawng ṭhin.
Khawvela thawnthu ngaihnawm leh lawm hlawh ber ber leh hla mawi kan tih, meng phal mang lova kan ngaihthlak ṭhinte zinga a tam ber hi chu inṭhenna-ina a hrin an ni awm a nia. Kan hla ngainat leh duh zâwngte chu, P.B. Shelley thu hi a pawmtlak ngai chuan, hla lungchhiatthlak ber berte an ni si a.
Kristiante, lei piah lamina kan lung a tihlên êm êm chhan leh, Vanram ngaihtuah hian min tihlawmna chhan chu ‘Inṭhen’ a awm tawh dawn loh vang niin a lang. Tin, he khawvel hi ninawm kan tihna chhan leh ral thuai se kan duhna chhan chu, ‘Lungduh lenrual inṭhenna’ ram a nih vang a ni. Hei vang hi a ni mahna, ṭhalai rual pungkhawm pawhin, inkhawmpui ṭiak dawn zanah, Lalpa hnena ‘Inkhawmpui ṭiak tawh ngai lo’ kan dil kum tin ṭhin ni. Leia inṭhenna mai pawh hi thihna tem lawkna a ni a. Kan duhtakte lakah thih tenauvin kan thi ṭhin.
Inṭhenna hi chuti fakauva tawrh hrehawm a nih si chuan, engah nge maw kan inṭhen ni a la thleng dawn tih hre reng chunga ṭhian kan la insiam belh kan la insiam belh a, hmelhriat thar kan la chhar zel duh le? Mahni lu chunga meiling chhêkkhawm kan ni mai lo vang maw?
Ka chhanna chu ‘A teuhvin a hnai lo ve, Thangvankai!’ tih hi a ni. Ka ngaihdan chuan kan mi hmangaihte nena kan awm ho laia kan hlimna dawn leh chan hi, anmahni nena kan inṭhen avanga kan khawharna dawn leh chan aia a bûk a rih zâwk vang a ni lo thei lo vang. Chuti ni suh se, tu nge maw mittui nena lungngaihnaa inbarh lut a, khawharna mai tawrh tur ringawt a mite hmangaih duh ang le? Chuvangin, kan khawharna rul tawk hlimna kan dawn hmasak ngei ka ring a ni. Tumah râwn hauh lo va khawvela zaithiam bera ka puan Freddie Mercury paw’n “One year of love is better than a lifetime alone,” a lo ti ve reng a ni. Ka lam ṭang.
Khawvel thu leh hla banpui Shakespeare chuan inṭhenna hi ‘Lungngaihna duhawm’ (Sweet Sorrow) a ni, tiin ‘Oxymoron’ mawi takin a chher a. He a thuvuakthlak hi i-hê lovin ka pawm thlap a ni. Lungngaihna a nihna chhan chu, a hmaa kan sawi tawh angin duhtakte nena inṭhenna a nih vang a ni. A duhawmna chhan chu, ṭhen tur tal pawha duhtak kan neih vang a ni. Duhtak ṭhen hi a lungchhiatthlak a; mahse, duhtak ṭhen tur pawh neih loh hi a la lungchhiatthlak zâwk fê ang.
Ṭum khat chu Liverpool lawngchawlh hmunah, War poet-ho zinga a hnarkaitu pakhat Rupert Brooke hi New York lam pan turin lawng lianah a chuang a. Chu lawnga a chuanpuite chuan thlahtu, laina an nei vek hlawm a; ban vaiin an inmangṭha sap sap a. Brooke chauh chu thlahtu leh thlah tur nei lo a ni a, a khua a har êm êm a, mal ngawih ngawihin a inrhia a. Chutia khawhar taka a din ngawih reng lai chuan vaukama naupang tei rek rek hi a hmu a, chu naupang pan chuan a tlan chhuak nghal a. Naupang bul a va thlen chuan, “Mama, tu nge i hming?” tiin a zawt a, naupang chuan, “William” a lo ti var a.
“William, pence 6 hlawh lawk i duh em?”
“Duh tehrêng mai”
“Chuti chu kan lawng a chhuah dawn veleh ‘Mangṭha’ tiin min lo vai ve dawn nia aw?” tih leh pawisa pêk chu a rual nghal a. An lawng a chhuah dawn chuan naupang chuan a rawmawl bal zet chu a phawrh a, Brooke nen chuan an invai liam ve ta lauh lauh a. A ni dawn rêng asin, tumah ṭhen tur nei lo va hringnun kawng zawh tluan parh chu ngaihtuah ngam chi pawh a ni hrim lo ve.
Kan mi ngaih êm êm kan ṭhen hian khawharna kan mal tawrh ngawt ngawt mai a, tumahin min chhâwk thei si lo. Min chhâwk thei ta hlauh pawh ni se, tuma chhâwk kan duh lo vang. Eng vangin maw? Ele, a tawrh a nuam tlat alawm.
Inṭhenna hi inṭhenate inkara hmangaihna nasat leh nasat loh fiahna meipui duhawm tak leh, ‘Barometer’ ṭha tak a ni. Rochefoucold-a dan takah, thliin meipui a chhêm alh hluah hluah a, meisî mai mai erawh chu a chhêm mit ṭhin ang hian, inṭhenna hian inngainatna satliah a chhêm mit a, a tak erawh chu a chhêm alh hluah hluah ṭhin. Chu achhapah inṭhenna hi inhmuh leh tinuamtu a lo ni bawk a; a kha hle nâ a, a thlum ru riau asin.
“Dam takin mangṭha mai le,
Ka kalsan che a ngai ta si a,
Kan inṭhenna hian tilunghnur che suh se,
Ṭhian ṭhate chu inṭhen ngai alawm.”