Revd Chuauthuama

Guest writer

Revd Chuauthuama

ISUA LEH JERUSALEM TEMPLE

Kumin 2022-ah hian Mizoram Presbyterian Koh­hran chuan Puitling Sunday School-ah Chanchin Ṭha Johana ziak kan zir a. Chutah chuan Isua thiltih chanchinah Jerusalem Temple hi a lo lang fo a; chu vàng chuan Isua huna temple awm dàn kha kan hriat chian deuh a ṭhat ka ring.

A hmasa berin Jerusalem Temple hi mi thiam, zir mite sawi dàn leh mipui nâwlpui sawi dàn a inang lo. Mi nãwlpui chuan temple pathum awm angin an ngâi deuh ber a. (1) Solomona temple, (2) Zerubbabela temple, (3) Heroda temple tiin an sawi ṭhin. Bible zir mi, mi thiamte erawh chuan Jerusalem Temple chu pahnih angin an sawi ṭhin a. A hmasa záwk Solomona sak kha First Temple (Temple pakhatna) an ti a; a hnuhnung zâwk Zerubbabela hoa an rawn tundin leh, Lal Herodan ropui taka a thuam ṭhat táka kha Second Temple (Heb. Beit HaMikdash HaSheni - Temple pahnihna) an ti thung a ni.

Solomona temple kha kum 7½ sak a ni a, BC 953-ah sa zoin Pathian hnênah an hlàn a; kum 367 a ding hman a. BC 586-ah Babulon sipai, a siruk làa lo thawk khân an chhu chhe ta a nih kha. Kum BC 537-a Babulon sal tângte an lo kîr leh khân Jerusalem temple chu an din thar leh ta a; chumi ṭuma an khâipa ber chu Zerubbabela a nih avàngin ‘Zerubbabela temple’ tiin an sawi ve mai ṭhin. Zerubbabela temple an tih hian Solomona temple kha ropuiah a tluk lo hlea ngaih a ni.

Kum BC 20/19 aṭang khân Heroda Ropuia (BC 37-4) khân Zerubbabela temple chu ṭhiat si loin a thuam ṭha a; nasa takin a chei danglam a; in tam tak a sak belh nghe nghe a. Heroda chuan a dam lai khân a zo hman lo a; Isuan ama taksa thû sawia, “He in hi tichhia ulang, ni thum chhûngin ka tungding leh ang,” a tih khân Juda-ten an hre thiam lo a, Isua hnênah Juda-ten, “He in hi kum sawmli leh kum ruk sak a ni a, nangin ni thum chhûngin i tungding ang maw?” (Jn 2.20) an tih khân sak kal lâi mêk a ni tih a chiang khawp mai. Isua thih hnû fê kum 35-na, AD 65-ah khân an zo fel chauh a. An zawh fel aṭanga kum 5 lekah Rom sipaiin an chhu chhe leh ta vek a nih kha!

Mi thiamten Solomona Temple din chhûng zawng (BC 953–586), kum 367 kha ‘First temple period’ tiin an sawi ṭhin a. Zerubbabela hoa temple an din thar, an hlan kum BC 515 aṭanga Temple tih chhiat leh kum AD 70 thleng, kum 585 zet kha ‘Second temple period’ tiin an sawi bawk ṭhin. First temple aiin Second temple chu kum 218-in a ding rei zâwk a nih chu. Chuvàngin zirna lamah chuan temple ‘pathum’ ang ni loin ‘pahnih’ tiin an sawi ṭhin tih hi kan hriat chian a ṭûl hle.

Herodan Jerusalem temple a thuam ṭhat khân a ropui zual ta hle a; a chheh vêl zawng zawng, temple tual dàwl zàwlnate nên a tidanglam nasa hle a ni. Temple tlâng dàwl zàwl nâna a lung hmante pawh a lian hle a; tûna lung an hmuh chhuah lian ber phei chu ft 41-a sei a ni a; ton 400 vêla rit ni tùra hisàp a ni. Second temple sak ṭhat láia sûlhnu hlui hmuh tùr la awm chhun chu ‘Ṭahna Bang’ khu a ni a, ft 190 vêla sei a ni. Ṭahna Bang tual zâwl chhuat aṭanga chung lama lung rem tlar 7 chin khu Heroda huna an rem a ni. Tûn hma aṭangin Juda-ten khu bang khu an tlawhin an ropui lai ngaiin an ṭap ṭhin a; chu vàng chuan Juda-te diriam nân hnam dangin ‘Ṭahna Bang’ an tihsak a; anmahni Juda-te chuan ‘HaKotel’ (The Western Wall) an ti thung. Ṭahna Bang lung, Heroda kutchhuak chin chu an chher dàn pawh a sîr tinah ‘frame’ angreng an siam vek a ni. Heroda lungte khu a lian hlawm hle a, ft 4x5 vêl a ni deuh hawlh vek a ni. Temple chei thar chhûng pawh a rei hle, kum 85 vêl (BC 20/19–AD 65) a ni.

First temple leh Second temple kha khawchhak aṭanga khawthlang lam hawi zâwng sak a ni a; kawngkapui pawh khawchhak lam, Olive tlâng epah ah hawn a ni. Temple tlâng khu ft 2,440 vêla sâng a ni a, Olive tlâng âiin ft 200 zetin a hniam záwk a; chuvàngin Olive tlâng aṭang chuan Temple tlâng chu kan chhuk thlîr ṭhin.

Thuthlung Tharah Jerusalem Temple tih hian Grik ṭawng thumal pahnih hman a ni a. Pakhat chu ‘hieron’ a ni a, chu chuan Temple chheh vêl (compound) zawng zawng a huam tel vek a. Pakhat leh chu ‘naos’ a ni a; chu chuan Temple chhûng ‘hmun thianghlim’ chauh a huam thung. Grik thumal ‘hieron’ leh ‘naos’ hi English Bible-ah ‘temple’ tih ve ve a ni a; Grik ṭawng angin a danglamna hriat hleih theih a ni lo. Mizo Bible-ah pawh ‘Pathian biak in’ tih vek a ni (Jn 2.14ff; 7.14, 28; 10.23). Hêng Bible châng kan tàr lan, Isua chêtna hmun sawinaah hian Grik thumal ‘hieron’ hman vek a ni a; temple chhûng tak ni loin a chheh vêl (compund) sawina vek a ni.

Juda-te hnênah Isuan, “He in hi tichhia ulang, ni thum chhûngin ka tungding leh ang,” a tih khân ‘in’ tih nân hian ‘hieron’ ni loin ‘naos’ a hmang thung a. Juda-te pawh khân ‘He in hi kum sawmli leh paruk sak a ni,” an tih khân ‘hieron’ hmang loin ‘naos’ tho an hmang ve bawk. Biak in tak tak kha ‘naos’ chuan a kâwk a ni. Jerusalem temple chhûngah tak kha chuan mipui an lût ve ngâi lo a; Isua ngei pawh kha a luh a rinawm chuang lo!

Jerusalem Temple in tak tak chu pindan pahnihah ṭhen phawk a ni a; pindan hmasa zâwk (khawchhak lam) chu ‘hmun thianghlim’ (Heb. hekhal) a ni a. Hei hi puithiamten inthâwina thil an hlanna hmun a ni a; puithiamte bâk an lût thei lo ang. Pindan thlangta zâwk chu ‘hmun thianghlim ber’ (Heb. Kodesh HaKodashîm/ Devîr) a ni. Solomona Temple-ah khân hmun thianghlim leh hmun thianghlim ber inkâr kha banga pin a ni a; Isua huna temple, Second temple-ah kha chuan puanzàra daidan a ni thung. Isua thih nî khân puanzàr pawh kha a thlêr a nih kha (Mt 27.51).

Hmun thianghlim berah chuan Puithiam Lalber chauh, ani pawh kum khatah ṭum khat chiah, Tlanna Ni (Yom Kippur, 10th day of Tishri)-ah a lût ṭhin. Puithiam dang an lût thiang lo a; Levia chite pawh an lût ngâi hek lo. Mipui luhte chu khawi lamah! Hetah hian thuthlung bâwm kha dah a ni a; Puithiam Lalberin Tlanna Ni (Yom Kippur)-ah Israel-te sual thàwina kèlpa thisen kengin a va theh ṭhin a; hmun thianghlim tih a ni náin a takah chuan a bawlhhlawhin a rimchhe ngawt ang!

Temple in aṭanga tual zâwl hnâi ber chu puithiamte awmna hmun ‘Court of the Priests’ an ti a; sawi dàn pakhatah chuan a zau zâwng chu tawng 11 (ft 16½) leh tawng 135 (ft 202½) a ni. Puithiam awmna dawt, tual zâwl chu Juda mipate awmna ‘Court of Israel’ (Men’s Court) a ni a. Puithiam awmna leh Juda mipate awmna daidan nàn rahka (step-dukân) pathum a awm a; Court of Israel chu puithiam awmna âi chuan a hniam deuh zâwk a nih chu.

Juda mipate awmna dawt chu Juda hmeichhiate awmna ‘Court of Women’ a ni a; Court of Women ni mah se, hetah hian mipa leh hmeichhia an inawm pawlh thei a. Juda hmeichhiate awmna hmun pawh hi sawi chian chiah a awm lo náin Juda mipate awmna âi chuan tlêm tal chuan a hniam zâwk a rinawm. Mipate nèna inawm pawlh theihna hmun a nih avàngin a dawt leha ‘Court of the Gentiles’ tih lohah chuan a zau ber nghe nghe a ni.

Court of Women pâwn lam zau tak chu mi tin inawm pawlh theihna a ni a; Pathian ngaihsak Jentail-te pawh chutah chuan an lo kal phal a ni a, a hmingah pawh ‘Court of the Gentiles’ an vuah. He hmun hi a zau ber a; temple-a inthâwina tùr ran an zawrhna leh pawisa thlengna hmun kha a ni a; Isuan temple a then thianghlim lai kha a ni (Jn 2.14-16).

Isua, kum 12 a nih lâia a nû leh pain Jerusalem-a an hruaia ‘Pathian biak in’ tih pawh kha ‘hieron’ a ni a; a nû leh pain an hàwnsan hnûa an han zawn hmuh lehna ‘Pathian biak in’ tih pawh kha ‘hieron’ bawk a ni (Lk 2.27; 46). Chu hmun chu ‘Courts of the Gentiles’ kha a ni. Hetianga Juda-ten temple an huam zauhtîr dàn ngaihtuah hian tûnlaia biak in leh a chheh vêl kan en dàn hi kan inbih chian thar deuh chu a ṭha maithei! Biak in leh a chheh vêl hi kan ching phùl ta lutuk deuh em âw?

Jerusalem temple-ah khân hulhliap pahnih, Solomona hulhliap (Solomon’s Porch/ Stoa) leh Lal hulhliap (King’s Porch/ Stoa) a awm a. Solomona hulhliap hi temple chhak lam, Court of the Gentiles pâwna awm a ni a. Lal hulhliap hi chu temple chhim lam, Court of the Gentiles pâwna awm a ni thung. Hêng hulhliap bante hi a sâng hle a, Josephus-a chuan ft 40 lâia sâng niin a sawi. Hulhliap tih takah chung a nei a; bang erawh chu a nei lo. Hêng hulhliapte hi ni sat zual châng leh ruah sùr lâia bîk hulna hmun a ni ang.

Israel ramah chuan ruah sùr hun ṭum hnih a awm a; a hmasa zâwk chu ‘Ruah hmasa’ (Heb. Yoreh) an ti a. November thla bulah sûr ṭanin December leh January chu an fùrpui lâi tak a ni. Kum 1998 November 10 (Thawhlehni)-ah khân Bethphage biak in bula ka awm lâiin Jerusalem hmàr thlang lamah ṭêk a tla chuai chuai a; ruahin min dan hlauin Olive tlângah hmanhmawh takin ka tlân chho a. Augustus Hospital ka thlen chuan ruahpui vànâwn a lo sûr ta tak tak a; dârkâr khat âia rei mah min dang a ni. Israel ramah chuan ruah hmasain lei a tihnip a; thlai chìn nàn an buatsaih ṭan thei a. Ruah hnuhnung chu (Heb. Malqosh) March thla chawhnu lamah a lo thawk ṭan a; ruah hmasa âiin a sûr tlêm zâwk. Israel-te buh (barley) tihmintu a ni a; a sûr hnuhnung lam chuan buhpui (wheat) a tihmin thung bawk. Ruah hmasa a sùr loh chuan thlai chìnna tùrin lei an buatsaih thei lo a; ruah hnuhnung a sùr ṭhat loh chuan buh a hmin ṭha thei bawk hek lo. Chu vàng chuan ‘ruah hmasa’ leh ‘ruah hnuhnung’ sùr ṭhat hle hi Israel-te nunna atân a pawimawh tak zet a ni.

Johanan, “Jerusalem khuaa inpumpêk kût lai a ni a; chu chu thlasik lai a ni. Isua chu Pathian biak inah (Gr. hieron), Solomona hulhliapah chuan a vei a vei a,” a ti a (Jn 10.22). Engati nge Isua kha Solomona hulhliapah a vei a vei kher? Thlasik lâi a ni a, ruah a sûr ang a, Solomona hulhliapah chuan a tawm hul a ni ang. Tih tùr a ngah dâwn si, a helhawlh ve deuh chu vei a vei a ni maithei! Chutih lâi tak chuan Juda-te chu an lo kal a, Krista a nih chuan fiah taka hrilh làw làw tùrin an rawn tur ta a ni (Jn 10.24). Samari hmeichhia kha Krista a ni tih a lo hrilh tawh a (Jn 4.26); Philipa Kaisari-ah khân a zirtîrte hnênah a sawi tawh bawk a; khatah lah khân tû mah hrilh lo tùrin a ti teh tlat a! (Mt 16.20).