Guest writer
HC Vanlalruata
VIP CULTURE
‘VIP Culture’ ti a sap ṭawnga kan sawi hi a nihna takah chuan India ram awptu Kumpinu sorkar tihdan phung (legacy of the British Raj) chhunzawmna kha a ni a. Chuvangin a bul thùm aṭanga sawifiah loh chuan tam tak tan a fiah thei lovang. British hovin khawvel ram ni tla seng lova ro an rel lai, India ram (tuna India ni ta, Pakistan, Bangladesh leh Burma) a awp lai a mingo roreltu leh milian chet dan leh nawmchen dan kha tuna ‘VIP Culture’ kan tih mai hi a ni ber a.
British sorkar tihdân, an ram awp china vunngoho an chêt dan leh an ram awpa chengte chunga an inlek dan, tun thleng, India-in mingo rahbelhna leh rorelna laka zalenna a neih hnu kum 75 chuangah pawh thuneihna chelhtute’n chhunzawm nuam an la tih êm êm chu ‘VIP Culture’ kan tih tak mai hi a ni ber. British sorkarin India leh ramdang a awp lai khan mingo (vunngo) chu khawvel ramzau a ropui ber leh awptu an ni a. India mi tam ber mihâng (black) a an ngaih leh keini Burma leh a depa awm Chinese hmelpute chu vun eng (yellow) kan ni leh mai a. An ngaihdanah chuan an Kristian pathianin mingo hnamin an awpbeh tura Khuanu ruat kan ni ringawt.
Mimal taka ka tawn hmasak ber chu kum 1979 January thla a Pachhunga University College a kan kal lai a zirlaihovin India ram khawpui engemawzat kan fan ṭum kha a ni. Delhi khawpui Raisina Hill-a India President chenna in leh a pisa inkawp Rashtrapati Bhavan (President’s Palace) a kan hotu Dr. H.L. Malsawma (fam) leh Dr. Tawnenga’n min luhpui khân kan la hmuh ngai loh kan hmuh, hmuhnawm leh makti a kan thlîr chu khatih hunlai a ‘Vai Pawihte’ an tih mai (Sikh) diar khim ang chi khimho kha an ni. An diar khim chungah khan er deuh ven vun sei fe fe te hi a invuah thluah mai a. Ṭhenkhat chu che map lovin an lo ding a, ṭhenkhat erawh chu an vei kual sek thung.
An ven leh enkawl, President kha chu sipai lal Brigadier rualin khur ngawt ngawta chibai an buk (salute) hial khawpa lal a ni ang tih kan ring nghal. India zalén hnu a President chenna/pisa Rashtrapati Bhavan an tih hi eng dang ni lovin British sorkar aiawha India ram awptu, a hma a Governor General ti a a hming an vuah, a hnu-a Viceroy ti a an thlak takte chenna in leh pisa inkawp a ni a. Chu chu India ram zalen hnu-ah President (Rashtrapati) hian a rochun a ni.
Hriat ve mai mai atan Rashtrapati Bhavan hi a hma chuan ‘Viceroy’s House’ tiin an sawi mai ṭhin a. He in hi British architect Edwin Landseer Lutyens-a’n a duan a ni a. He in lianpui chhungah hian pindan 340 zet a awm a. Ram zau tak mai hectare 130 (acre 230) zet a ṭhut a ni. A sakna atan hian leirawhchan maktaduai 700 leh cubic lung kan tih mai nuai 30 zet an hmang zu ni a. Thir an hmang tam viau lo thung. He in ropui tak mai hi British lalram thuneitute’n India mite an awpbehna chhinchhiahna (symbol of oppression) lianpui a tling a. India hnam mihângte awpbehna atana ṭhuthmun chhinchhiahna a ni.
Ngaihtuahna vâk vêlah chuan India President zinga ngaihsân hlawh ber ni hiala ngaih, tlangval ni bawk, nun tlawm (simple) êm êm mai, Dr. APJ Abdul Kalam-a’n he in zau lutuk leh ropui tak mai a luah lai khan a khua a har viau a rinawm. ‘Mipuite President’ ti a hriat leh ngaihsan hlawh leh zah phur Kalam-a khân suitcase pakhat khai-in he in ropui tak hi a luahlut a, suitcase pakhat tho chu a chhuahpui leh a nih kha. British awp hun lai leh a hnu a India ram lal leh lal lo inthlauh em emna ni zui ta boruak nen a nun kha a inmil thlawt lo a ni.
India ramin zalenna a hmu a, British-hovin an chhuahsan hnu khan awpbettu sorkar (colonial ruler) hnuai a awm tawh lovin mipui sorkar (democratic government) din niin an inchhal na a, ‘British Raj legacy’ an tih mai, mingovin mihâng an rahbehna ang rawngkai kha a chhawm ta zel a. Tuna IAS kan tih tak, British hunlai a ICS (Indian Civil Service)-a India mi ai a mingo an duhsak zawk lai khân India a zalen hnu-ah chuan IAS leh All India Service (AIS) dang bakah Central Service dangte hi mi naran chunga lêng (elite) angin an la khawsa ta a. Mipui rawngbawl tura mipui-in kan thlante pawh British lal (raj) ang mai-in mipui mimir chungah an inlek zui ta zêl a nih hi.
Mizoram a kan awmdân hi tam takin kan chîk hranpa lo. Sorkar hnathawk, sorkar aṭanga hlawh la ṭheuh ṭheuh, an ai a hlawh sang zawkte thusawi lai vela ni sat lai leh ruah phingphisiau a tlâk lai a nihliap an lo kensak han hmuh hian in rilru-ah engemaw a awm ve ṭhin em? Chutiang bawkin mipui rawngbawltu atâna mipui thlan chhuahte leh anmahni vengtute’n an tih hian? Car kawngkhar han hawn mai a awlsam tehlul nen, hawnsak kher ngai khawpa ram hruaitu leh sorkar officer-te chêtdan phung hi a hmuhnawm kan tih viau a rinawm lem loh.
Inzah derte hi a sual hauh lova, mahni ai a rualû zawk leh thunei zawkte zah der hi sual a ni lo. Mahse, lal ang mai a sawngbawl hi ‘chaw no khat ei ṭheuh ṭheuh’ ti ṭhin Mizo zîngah hian kan uar ta mah mah chu a ni. Ai a upa zah chu kan hnam thuthlung pawimawh tak a ni ṭhin a, tunah erawh chuan kan bosal ta. Ai a upa ni lo, ai a naupang zawk fê pawh zah satliah lovin sakei hlauhin kan hlau ta em ni tih hi ngaihtuahna tithui tak a lo ni ta.
Tuna sorkarna chelhtu ZPM hian kum 2018 assembly inthlan dawn khan ‘VIP Culture’ tihbo hi an tiam a. Mahse, an hlawhchham ṭhak a nih kha. An chhuanlam ber chu ‘Kan sorkar chuan kan ti a, kan sorkar ta si lova,’ tih a ni awm e. VIP Culture ti a kan sawi lar tak MLA-te tana a thlawna car leina Assembly Secretariat-in a pek ṭhin pawh, tihpun a ni a, an la ve vek thova. An car hmalamah pawh ‘MLA, Mizoram’ tih an târ ve vek. Nikum kum tawpa an sorkar tâkah khan MLA car leina thei sem hi an titawp ta a, thil lawmawm tak, mipui sum renchemna pawimawh tak a ni tih loh rual a ni lova, a lawmawm hle.
Hei bâkah hian Minister leh MLA-te awmpui (household staff) a chanve zeta kan sorkar tharin a tihniam pawh hi a lawmawm takzet a ni. Sorkar hnathawkte’n entawn ve nghâl thuai sela a lawmawm leh zual awm e. Car hma lama nihna tar erawh hi chu sim har kan ti ngar ngar hlawm khawp mai tih kan hmu ṭheuh mai. Ṭangkaina a tlêm êm êm mai leh nghal a. Kawngka luchunga ‘Secretary, Taitesena Section YMA’ tih târ nen hian a danglam lua chuang lem lo. Ṭangkaina nei lo, engemaw nihna kan neih chapopui avanga tihlan tumna mai a ni.
Delhi-a kum khat dawn ka awm ve chhûng khan Prime Minister aṭanga Union Minister leh Delhi Chief Minister leh Minister-te’n an car hma a an nihna an târ hi vawikhat mah ka la hmu lo. Tuna Delhi CM Arvind Kejriwal pawh khuan a car hma-ah a nihna (designation) engmah a târ ngai lo, an hre vek tho. Delhi (National Capital Region)-ah khuan mi maktaduai 71 vel an cheng ni a ngaih a ni a, Mizoramah chuan maktaduai 1 leh nuai 3 vel awrh kan ni a. An rawngbawlsak mihring tam zawng ngaihtuah pawhin thil zahthlâk a tling.
Tam takin kan chîk lem loh leh en liam mai a, huat tùr awm tak kan huat loh pakhat chu hei hi a ni: Pathianni-ah kan han inkhawm a, biakin hnaiha lirthei hunna hmun han en ila, officer lianho chuan an official car rawn kengin an nihna lang chiang tak mai-in an car hmalamah (designation plate) an târ ṭhin. Hei hi kan hmu hlawm ngei-in a rinawm. An zak lo ngawt mai. Sakhaw rinna hi mimal duhthlanna a ni a, sorkara kan nihna kha kan sakhaw biakna hmunah kan lantîr leh sengluh hi ṭùlna pakhatmah a awm lo.
Chu mai a la ni lo fo. Sorkarin lirthei a pêk kha sorkar hnathawhna atân a ni a, a sakhaw/pathian biakna biakina a inkhawmna a a ken tùra pek a ni lo. Sorkar thil ni lo, sakhaw biakna thilah chuan a mimal lirthei a keng tur a ni a, a nei lo a nih pawhin lirthei man chawi-in hawh (hire) se la, chumi hmang chuan kal mai rawh se. Chuti ni lova, a nihna leh thuneihna tilang chiang thei ang ber tura sorkar lirthei keng a, a hmalama a nihna chapo tak a tihlan kha thil zahthlâk a ni tih tal a hre tùr a ni ang.
Khawvel thila kan dinhmun leh nihna ropui (ni a kan ngaih)te Pathian biakna hun leh hmunah kan senglùt nasa lutuk ngawt pawh hi ‘VIP Culture’ chhawm luh chiang tak a ni a. Biakin chhunga “Upa Professor,” emaw “Upa Dr.” emaw “Tual Upa Dr.” tih emaw kan uar ta êm êm maite hi kan chapozia lanchhuahna bâk a ni lo. Sorkar hna a thawhna leh pisa kal na’n bâka hman thiang lo sorkar lirthei hmanga an inkhawm leh mimal thila an kal chhuahna a an car hmalama an nihna tarlan chingte hian an mawng an hlîm a, sorkar dân an bawhchhia a ni.
British sorkar, an ralthuam leh tharum bakah thiamna chungchuang zawk an neih hmanga mi ram la a, awpbet a, hmusit taka an chunga rorel ṭhinte tihdan phung (VIP Culture) kan thlah thei hauh lo leh kan uar zui zel hi zahthlâka lak chi a ni a. Hnam huaisen inti ṭhin, nunau vênghima humhalhtu pasalṭhate huaisenna, tlawmngaihna leh thuhnuairawlhna ngaisâng hnam hian kan chapozia hi i pawm ngam tawh teh ang u. ‘Ringlo mi’ kan tihte pawhina an tih ngai loh mahni nihna leh dinhmun chapo taka pholan uar êm êm hnam hian kan chapozia leh nêpzia kan mualpho mai mai chauh a ni.