KAN MAMAWH

Tun lai a hun thawl tlêm neih ve chhuna social media a ngaih pawimawh an sawite leh an inhnialna bâkah mi’n an ngaihdan an sawi an chhân dan leh chhut zui dan chhiar hi chuan rilru a hah ṭhin ngawt mai. Mizoram leh hnam tâna pawimawh ber ber ni hauh lo hi kan sawi-in kan chai luai luai mai a, a sawihona-ah lah chuan ṭul uk lovah hun kan hmang hnem hlê bawk. He tiang kan lo ni ta hi a pawi tih mail oh chu sawi dan tur a vang ngawt ni a.

Mahni ngaihdan tho kan sawi dawn tho a, a chhan chu ngaihdan bâk sawi tur kan nei chuang lo. ṭhenkhat chuan kan CM hlui Brig. Ṭhenphunga Sailo âtchilh leh politics khelhna atâna a hmanrua ber kawlphetha a intodelh leh chumi atâna Bairabi khaw bula Tlawng lui khuahte kha an la buaipui hle a. Kawlphetha-ah tun thlengin kan rama kan siamchhuah hmangin kan la intodelh lo tih kan hre vek awm e.

Kan hriat reng atâna pawimawh êm êm chu thil engkimah hian khawvel ram changkâng leh hausa berte pawh an intodelh vek lova, a theih hek loh. Khawvel ram hausa leh ropui ber US pawh khu tuialhthei-ah a intodelh lo nasa a, chuvâng tak chuan tuialhthei laichhuaktu Arab ram aṭangin a chawlut a, duh anga a tih theih loh chuan tharum pawh a thawh fo tih kan hriat hi. A ram chhung Alaska lei hnuai a tuialhthei laih chhuah tur khu engati nge a laih chhuah ve mai loh tihte hi ngaihtuah tel a ngai. Khawvela ram changkâng tam ber hian agriculture leh horticulture lamah chuan Israel thiamna sum tam tak sêngin an lei mai a ni.

Kawlphetha a intodelh hi a ṭha teh meuh mai, chutih rual chuan kan ram chhunga siamchhuah hmanga intodelh kher hi a ṭul ber em tihte hi ngaihtuah tel a ngai a ni. Tuitha hmanga kawlphetha siamchhuah theihna kan nei ṭha tih hi zêp rual a ni lova, state dang leh ṭhenawm ram hiala hralh tur pawh siamchhuak thei kan ni-in a lang. Chuti chung chuan chu kan theihna chu a taka chantir hi kan ram tân a ṭha ber em? Sorkar laipui aṭangin kan rama tuitha hmanga kawlphetha siam theih zawng zawng siamna tur atân hian sum leh pai lo hmu thei dawn ta pawh ni ila siam vek hi kan ram leh hnam tan a ṭha ang em?

Mithiam kan ni lo chungin Mizorama tuitha hmanga kawlphetha siam chhuahna luite reng reng hi ruahtui-in a chawm (rain-fed) vek a ni tih hi chu kan hre pha ve tlat a. India hmarchhak state dang, Himalaya tlâng bulṭhut a awmte erawh chu an luite hi vurin a chawm (snow-fed) a nih avângin keini luite ang lo takin engtik lai pawhin an kawlphetha siamchhuahna khawl tinung reng turin tui luang duhtawk an nei a. Mizoramah erawh chuan fura duh aia tam tui nei a, luite a len chiam lai-in ṭhâlah chuan kan la ro hle a. Tuitha hmanga kawlphetha siamchhuahnate’n engtik lai pawha chawhruala kawlphetha an pêk chhuah theih (firm power) hi a hniam bik êm êm tihte hi hriat tel a ngai tlat.

He mi piahlamah hian tuitha hmanga kawlphetha siam chhuahnate’n kan ram ngaw bâkah nungchâte chenna kumhlun (natural habitat) a tihchhiat a, a tihchereu nasat dan hi chhut tel a ngai a. Hmasawn kan duh rual hian kan hmasawnna hian eng chen nge Siamtu dinkan ram tichhe zawnga thil kan tih hi ngaihtuah telin a phu/man em tih chhut a ngai a ni. Kawlphetha siamchhuahna atâna kan tuikhuahin a lui kam vel a kan ram rohlu thing leh mau a chimpil leh tihchhiat hi mi tam berin kan ngaihtuah tawh lova, nungchate chênna hmun a tihchhiat phei chu tu-khaw-kha-in an hre zui tawh rêng rêng lo.

Tuitha hmanga kawlphetha siamchhuah chauh a ni lo. Tunlai ṭawng taka Siamtu khawvel siam dân mil a ngaih, Vankal rama nitha (solar energy) hmanga kawlphetha siamchhuahnate hi ngaihtuah thui lo taka thiltih a ang hle. Ram ruak leh hman tlâk loh hmuna siam lova, Vankal khawmite thlawhhma tur van khawpa ram zau tak awha siam a ni a, pawi tak a ni. Sap ṭawng kan uar ta bawk a, ‘Sustainable, Responsible, Clean and Environment-friendly Power Policy’ hi kan neih theih dawn loh chuan Mizoram pawn aṭangin kawlphetha hi lei zawk ila, kan ram leh hnam tan a ṭha zawk daih a ni.

Kan ram leh hnamin a mamawh tak tak hmasa berah chuan kum tluana kawngpui ṭha neih a ni. Kawngpui ṭha hi mipui mimirin kan hna pawimawh ṭheuh thawk tura kan zin vahna tan a pawimawh a. Kawlphetha anga Mizora pawn aṭanga lakluh/lei theih a ni ve lova, kan ram chhung ngei a awm ngai a ni. Mitinin kan hna pawimawh thawk thei tura a huna kan thlen a, kan kir leh theih hi a pawimawh takzet. Chumi piahlamah chuan kan buh leh bâl, thlai leh thei tharte Mizoram chhunga hmun dang leh state pawna man man zawka hralh leh kan mamawh lalut tura kawngpui ṭha pawimawhzia hi sawi uar lutuk theih a ni lo.

US president ropui John Fitzgerald Kennedy khan America-in kawngpui ṭha a neih chhan chu a ram hausak vang ni lovin kawngpui ṭha a neih avanga hausa a ni zawk a ni, a ti a. Thil phurhna man to ber thlawhtheihna a lo ṭum ve theihna tur ṭumhmun 1 kan nei a, thil phurh man tlawm ber lawng kan hmang ṭangkai thei ve lova, a dawttu rel hi Sairang piahlama a kawng siama hman ṭangkai tak tak chuan a kum tel hun a la duh dawn. Mizoram tluana kan hman ṭangkai theih ber chu kawngpui a ni a. A chhe êm êm lutuk hi a pawi êm êm a ni.

Mizoram hian kawngpui ṭha tak, kum tluana harsatna awm lova kan thil thar chhuahte kan phurha kan hralh theihna tur, kan mamawh lakluhna leh zin kawng nuam tak kan neih kumtluan loh chuan hmasawnna awmze nei kan nei lo tihna a ni a. Kan incheina, kan lirthei man to leh kan sum ren loh dan zawng zawng min mualphotu lian ber a ni reng ang a. Kawngpui chhe hle si a, inchei nalh leh changkang awm taka khawsate hi chu chhiahhlawh chei ang chauh kan ni reng dawn a ni. Kawng chhiat lutuk avanga hmun pui pan damlo kawng laka an thite hi sawimam chi a awm lo.

America ram changkanna bul ber pakhat chu chhim leh hmar, chhak leh thlang chhun tura rel kawng leh lirthei tlanna tur kawngpui hmun tin tlawh siam an ngaih pawimawh hmasak vang a ni. British hovin India an awp lai pawhin rel kawngin ramchhung a vet chhuak a, khawvela kawngpui ṭha ‘grand trunk road’ an siamte a tlozia kan hre bawk. Chu chu hmasawn tura Mizoram sorkar pawhin a ngaih pawimawh hmasak ber tur a ni.

India ram puma kawng thui zawng (density) hi a ram zau zawnga chhutin km 142.68 a ni a, Mizoram erawh chu km 43.97 chauh a ni a, Mizoram puma kan kawng zawng zawng belhkhawm hi km 927 chauh a thui a ni. Chuti khawpa kawng nei tlem si, heti khawpa kan enkawl hneh lo mai hi chu a zahthlâk tak zet a ni. Congress sorkar hun tawp 2018 khan kawngpui a chhiat lutuk avangin mipui kan phun nasa hle a, kuminah hian khami hunlai ai khan a chhe fê zawk. Kan châklâkna ber ber kawngpui a chhe satliah a ni lova, kan Aizawl kawngpui meuh pawh car zapui (axle) kan tauh bung mai ang tih hlauhawm khawpin khuar a tam a nih hi.

Tun dinhmuna kan mamawh ber zing ami chu Mizoram chhung rel chawlhhmuna buhfai chhêk khawlna kudam lian a ni a, chumi rualin tuialhthei dahkhawlna tur lian tham leh eirawngbawlna gas thunna hmun lian a ni. Hemi atân pawh hian kawngpui ṭha chu kan la mamawh reng tho. Zirna, hriselna, buh leh bal, thlai leh thei, ranvulh leh kawng hrang hranga hma kan sawn dawn pawhin inkalpawhna ṭha tel lovin a tijhtheih loh. JFK-a sawi ang chiahin kan hausak dawn chuan kawng ṭha kan neih hmasak a ngai tlat.

Kan sorkar hian kuthnathawktute hmakhua ngai-in Mizorama thlaitharte man man zawka hralh a nih theihna tur hi a thupui ‘flagship programme’ a ni a. Kuthnathawk a rin luh tho mahni kutkawiha eizawng (entrepreneurs) te nen huam vekin ‘Bana Kaih’ ruahmanna chu a ngaih pawimawh êm êm a ni tih an sawi chamchi tih kan hre vek ang. He mi atan pawh hian budget-ah sum an serh hrang a ni.

Mizoram pawna hralh tur emaw, kan la intodelh lohna, phairam aṭanga kan chawkluh titawp em lo pawha hma kan sawnna turte thleng hian a tawp tak takah chuan kawngpui ṭha pawh kan mamawh chu a ni. Lehkha kan zir emaw, hna kan thawk emaw, hlawhtling tur chuan pumpelh (shortcut) a awm lova, thawhrimna chauh hi hlawhtlinna thlentu a ni an tih ang hian inkalpawhna ṭha hi kawng tin renga hmasawn tura kan mamawh leh a tel lova tih theih loh chu a ni tih kan chian a hun ta hle.