
Guest writer
HC Vanlalruata
AIRPORT BAWK
Kan thupui kan luh chilh hma-in hemi nena inzawm tho, February ni 3 a VANGLAINI chanchinbu a ‘Lengpui Airport’ tih thupui behchhana ka thuziahin a nghawng kha tawi te a sawi a ṭúlin ka hria. Kha ka thu ziah kha Mizoram Ex-Services League chuan an lo helh viau mai a lo ni a, sipai bãngte hmuhsitna hialah ngai-in thú an chhuah a, thupha ka chawi an ngiat nghê nghê. Thupha chawi tura min ti kha chu thil an hriat loh vángah ka ngai mai a, thupha ka chawi lova, chawi ka tum hek lo.
A chhan pawh an pawl ziaktu kha chiang takin ka hrilh a. Mizoram tualchhung chanchinbu a ka thawh nen belhkhawmin kum 40 chuang zet chanchinbumi an tih ang hi ka lo ni ve tawh a. Hemi chhung hian vawi khat mah thupha ka la chawi lova, ka thuziah tawh vawi khat pawh ka la pha/phat (retract) lova, tihdikna (rejoinder) vawi khat pawh ka la siam hek lo. Chief minister meuh leh officer liante’n court a min khinna ka pal tlang bakah assembly privilege committee zahawm tak meuhin thupha chawi tura min tih pawhin man huamin ka hnial fithla ṭhak a ni.
Ka thu ziahah khan kan sipai bãng zahawm tak tak, ram tana an ṭhat lai hun hmangte hmuhsitna a awm hauh lova, a tum lah ka tum hek lo. Huata an la kha politics thila infuihpawrh rim a nam rum rum. Mizo zinga ka ngaihsan zawng zawng ka sawi sêng hauh lo ang a, sipai bãng - Pu Laldenga, Pu John Lalsangzuala leh Pu Lalbiakthanga Pachuau bakah wing commander Joe Lalhmingliana te hi thinlung taka ka mi ngaihsante an ni. Indopui 2-na lai a Lushai Scout a telte leh WW-2 veteran engemawzat an dam lai ngei a ka kawm ve hmante kha ka inchhuanna la a ni reng.
An ngaimawh ber ni a lang chu Lengpui ṭumhmun chungchang zir chiang tur working committee chairman atãna thlawhna leh thlawhna ṭumhmun lama daihriat (experience) nei hauh lo, lawng sipai belthum leh a hote kuta kan ram rohlu dah kha a pawi thei ang ka tih kha a ni. Khatah khan tawlh ka tum bau lo. A hnu-ah intelligence officer pakhatin phone a min hrilh dan hi thil tak tak a nih chuan kan sipai bãng pawlte thil hian an thil hriat tlémzia an mualpho mai mai.. MJA a ka thawhpui, ka thlavang hauh duhte pawh ka hrilhfiah nual.
Kan thupui-ah kan lut tawh ang. February ni 21-a assembly inkhawma private resolution sawihona-ah khan chief minister Pu Lalduhoma khan Silchar (Kumbhirgram) ṭumhmun kha a sawi ropui hle mai a. Kum 1944, Indopui-2-na lai a British sorkarin an din, royal air force (RAF) ta, India zalen hnu a Indian air force (IAF) kuta an hlan tak hi December ni 12, 1998 a hawn ve chauh Lengpui ṭumhmun nena tehkhin rual loh tura ngaih ni mah se, Airports Authority of India (AAI) a thawk Mizo officer chuan nikum khan zinmi thlawk lut leh chhuakah Silchar hi Lengpui-in a khum tawh tih min hrilh.
Thil hi kan sawi tamin kan sawi zau viau ṭhin tak na a, a den tur lai taka a sat lai a den kawngah hian Mizote hi kan hnufum ni hian ka hre fo ṭhin. AAI-in Lengpui ṭumhmun lãkna atãna Mizoram sorkar néna an inbiakna hnuhnung ber, kum 2022 a sorkar laka an phut an rawn duan kha ka lo chhiar ve a. Dan ang tak pawha Mizoram tana pawm theih loh leh sorkar tana hlohna hlir tur kha a awm nual avangin sorkarin a pawm ta lo kha a ni a. Chuti chung chuan urhsun taka inbiak a chinfel theih loh tur a awm lova, state dang thlawhna tumhmun an enkawl dan anga Lengpui enkawl ve tura inrem theih lohna bik chhan tur a awmin a lang lo. Tih tak tak arpa tuihalah chuan khawvel indopui pawh dawhkan kila remna siam a ni zel.
Kan lo hriat ve chinah chuan Lengpui ṭumhmun hmabãk (Mizote rohlu hmakhua) ngaihtuah túra sorkarin working committee a din hian IAF kuta hlan ngawr ngawr hi a tinzawn a ni ber a. AAI official-te nen hian biakhmuhtheih hmang chuan an inbe ve na a, an biak chhun hi executive director mai a ni awm e. Chairman êm pawh an la be pha lo niin a lang. Chairman pawh chu thutlukna siam pha tur a ni lova, lo ṭanpui theitu tur Mizo pa ngei, kan CM pawhin chief secretary atana a awh ni a sawi, aviation secretary pawh an la be lo tih hi amah zu bepawptu ngei mi 2-in min hrilh tawh miau a ni.
Mizoram aia state ni hmasa zawk, changkãng zawk leh mihring pawh kan let engemawzat chenna Meghalaya khuan thlawhna ṭumhmun pakhat ‘Umroi’ an nei a, kum 1978 daih tawha thlawhna ṭumna tlaka puan tawh a ni. Kum 1998 tawp lam aṭanga hman ṭan, Lengpui thlawhna tlánkawng (runway) hi feet 8,200 a nih laiin Umroi tlánkawng erawh chu feet 6,000 chauh a ni a. Thlawhna ṭum thei lian ber chu ATR-72 a ni a, mi 70 bawr vel chuan theihna a ni. Lengpui ṭumhmunah erawh chuan mi 180 chuang chuan theihna Airbus 320 pawh a ṭum reng thung.
Umroi ṭumhmun tichangtlunga tichangkang tur hian Meghalaya sorkar chuan nasa takin AAI a nawr a. An nawr hlawhtlin theih loh avangin Meghalaya high court-ah public interest litigation an thehlut a. An thlawhna ṭumhmun neih chhun chu cheng vaibelchhe 8,000 sênga tihchangtlun an phut a. Court-in thutlûkna a siam hnu-ah AAI lam hian cheng vaibelchhe 600 a chei a tihchangtlun theih an intiam avángin ngaihchán mek a ni. Mi state sorkar chuan an thlawhna ṭumhmun hmasawnna atan hian an thawk nasa hle mai.
Keini ve erawh chu a serh then na’n chauh tak tak AAI official tenau kan bia a, chu pawh hmaichhanah ni lovin biakhmuhtheih (video conferencing) hmangin. Court lama zualko chu sawi loh kan ram hruaitute hian aviation secretary chu sawi loh, AAI chairman pawh an la be lo ni awm tak a ni a. A ṭul a nih chuan kan hruaitu hmasa Pu Laldenga leh Pu Lal Thanhawla te ang khan politics hmanga rik ve buk a hun tawh lai-in nghavawk hram ang mai-in an ngawi reng a. Ram hruaitu lawk leh thuneitu tak takte an la be lo hrim hrim a ni.
He ti chunga IAF kuta hlan tura thutlukna hi an siam vaih chuan ṭhangṭharin an la dem lutuk dawn tih hi an ngaihtuah phak a ngai. Khawi state mahin an thlawhna ṭumhmun IAF hnena an pêk kan la hre lova, IAF enkawl ṭumhmun mipui-in an ṭawm chhunte pawh kalsan a, mipui tan liau liauva hman tur airport dang siam an tum hlawm zawk a. Chu mi zingah chuan kan ṭhenawm hnai mai a Kumbhirgram airport pawh thlakna tur siam an tum mek zawk a ni. Mi tih ngai loh IAF hnena kan ram rohlu hlan hi em ni kalphung thar chu ni dawn?
A ṭha berah chuan kan enkawl zawh chhûng chuan Lengpui ṭumhmun hi Mizoram ta ni reng rawh se. Chu chu a tlin ngang lo a nih pawhin sorkar hian IAF lam nger chhur reng lo hian India sorkarin thlawhna ṭum hmun zawng zawng, a bikin ‘civil enclave’ an tih enkawltu tura a ruat AAI enkawl tîr dan tur a dap a ngai a ni. (Tunah pawh hian Lengpui ṭumhmun hi Mizoram sorkar ta a ni chungin a tihtur, chin chu AAI hian a ti reng tho).
‘The Airports Authority of India Act, 1994’ bung III-na section-ah khan civil airport zawng zawng chu AAI enkawl vek tur a ni tih chiang takin a inziak a. A vai-in kan ziak seng lovang a. A tawi zawngin – CNS (communication, navigation leh surveillance) hi an kuta awm ngei ngei tur a ni a, air traffic service (ATS) pawh an kuta awm a ni. Lengpui-ah pawh hian kangṭhelhna lam thlengin an lei a an enkawl mek a ni.
Meghalaya sorkarin Umroi ṭumhmun ngaihthah a a ngaih avanga court-a PIL hmanga AAI a khin ang hi chu kan la hlat lutuk a. Tuna kan sorkarin a tihtur awm chu aviation secretary Mizopa kan neih lai ngei hian sorkar laipui nawr nghãl a ni a. A ṭul chuan kan CM hian hruaitu hmasate lo tih tawh dan angin aviation secretary-in a nawr tlang theih loh pawhin politics hmangin aviation minister bia se. Lengpui ṭumhmun tihchangtluna hlawkna kan tel ve theihna tur atan pawh sum ruahman turin DoNER minister te pawh nawr rawh se. Kan la hlawhtling lo a nih chuan Prime Minister kawngkhar pawh a kik mai túr a ni.
Tih laklawh vanga IAF lam hawi ngawt hi a ṭha lo takzet a, Mizo hnam pawi sawina a ni dawn chiang. “India ram bung pakhatah min ngai a nih chuan,” ti a na taka nawr a, thlawhna ṭumhmuna mawhphutu AAI nena enkawl tlán dan dap hi (a enkawl theih ngang loh chuan) tun dinhmuna pawimawh ber a ni. Mizoram rohlu sipai kuta hlan lo thei lo khawpa sorkar laipui hruaitute be ngam lo sorkar an nih ai chuan bãng zawk mai rawh se.