
Guest writer
HC Vanlalruata
MIPUI HRUAITU
Mizoramah hian intithu hi an tam em em mai a, chumi zingah chuan mipui mimir zah kai pawl lian an nih avanga an thu thu a Mizoram sorkar leh Mizote kaihruai thei ni a inngai nghet tlat tawhte pawh an awm. Mipui kaihruai thei a inngai mai pawh ni satliah lovin an mihring pui Mizote ngei nunna chunga thuneitu hiana inngaite pawh an ni a. Chutiang a nih lai chuan he tiang pawl liante hi kan ram roreltu atana kan thlante an ni lo. Anmahni kuta thuneihna inpe chawpa ram dan ni lo, anmahni dan siamchawp kengkawhtute an ni. Sorkarin a hlauh avang zawkin an vawk-lal-len a ni ber a. Hruaitu leh zui ber hre mang lovin he hnam leh khawtlãng hi a kal rei ta hle mai.
Kan sawi fo thin. Kohhran kaihhruai a tlawmngai pawlte nena din, MPF-in Election Commission of India-in tih leh tih loh tur a bithliah duhtawk lovin thurolum hran firfiak fê an rek a. ECI aimahin Mizoramah chuan an thu zawk hial. In tin tlawh chhuaka vote zawn an khap tak hnu hian kan aiawha kan thlan tura rawn inzuarte pawh tutenge an nih kan chian’ thei ta lo rêng rêng a. Sap tawnga grass root politics an tih mai chu an tichingpen thui hlê tawh mai. Kan democracy thuthlung tichhetu mi hlauhawmte an ni thei reng.
Chu mi aia pawi zawk chu MPF thupek (diktat) avanga kan aiawh tura ding, kan vote hmuh tuma min rawn rîmtute nena kan inhnimhnaih theih tak si loh avang hian politics a-mik-a-mak hre lo kan thalai, social media a inhnimphumte nasa taka kawng dik lova hruai an ni mek hi a ni. Engmah hre ziktluak tak tak si lo, hna an thawh peih loh avang leh thawh tur pawh nei lo, lehkha zir sil ve nual, hun awl ngah zet, thil hre ve nual, inti fing fû leh engmah thil hre zîktluak lote'n ṭhalai vote neite an kaihruai ta mai hi a pawi em em a ni. Mahse, kan aiawha dingte zinga a tu ber nge kan thlan dawn tiha duhthlang thei a an awm hleih theih miau si loh chuan a ṭawng tam tam thusawi an awih mai a ngai ta a nih hi.
United States a Bill Clinton a president lai a a vice president ṭhin leh president pawh lo chuh tawh Al Gore ti a hriat lar (Albert Arnold Gore Jr.) khan hei hi a sawi chiang khawp mai a. Mipui nena inhne lova ram hruaitute an awm tawh chuan mipui rorelna (democracy) thlarau a bo telh telh niin a sawi a. Hei hi thil dik tak a ni. ECI-in inthlan dan phunga thil kal dik lo awm theite, rorélna chelh mêkte'n an thuneihna hmanga sorkarna chelh zui theih dán an zawn turte, invau leh inlei hmanga fel lo taka sorkarna siamte khap tuma election model code of conduct (EMCC) a siam a.
Hei bakah hian inthlan dan phunga thil dik lo (election malpractices) venna atana tih leh tih loh tur a siamte hi India ram pum tana ṭha tawka ngaih a ni a. Chumi piaha lo chet ve a, thlangtu mipui leh thlan tura inpête inhne hnai thei lova MPF-in thurolum hranpa an lo siam hi mipui rorelna thuthlung kalh tlat, a sap ṭawng takin 'undemocratic' a ni a. Chu bãkah khawvel inthlanna a inrawlh hi sakhua/kohhran hruaitute tih lo tawp túr a ni; a bikin sakhaw tih bik nei lo (secular) ramah chuan.
MNF hruaitu hlun leh chief minister pawh lo ni tawh Laldenga'n sakhua/kohhran leh khawvel sorkar thliar hran dan tur a sawi kha a dik ngawt mai. Biak-ina an inkhawm chuan CM leh minister pawhin thu-awih leh ngun takin kohhran hruaitute thusawi an ngaithla-in kohhran huangchhungah chuan kohhran duhdan an zawm mai a ni a ti a. Chutiang a nih lai a, kohhran hrang hranga awm mipui-in ram rorêl tura an thlan chhuahte ruahmanna siam (policy) a kohhran pakhat va inrawlh kha a dik lo a ni. Laldenga'n sorkarin kohhran pakhat a rawn chuan kohhran dang zawng zawng a rawn a ngai dawn a, sakhaw pakhat Kristiante a rawn chuan sakhaw dang - Hindu, Muslim, Buddhist leh Sikh thlengin a rawn vek a ngai dawn a tih kha thil dik tak a ni.
Chuvangin ngaihtuah chiangin, heti zawng hian ngaihtuahna i hmang teh ang u. Kohhran pakhat emaw pahnih emaw duh dán dána sorkar hi a kal dawn a nih chuan kan inthlan hian enge awmzia a neih? Kan rama sorkar kaltlanga rorêl tura kan thlante hian chutiang atãna kan thlan chhuah ve rêng rêng loh, kohhran leh tlawmngai pawl, anmahni pawl chhunga thlan chhuah an nih vánga pawl pakhat hruaitu nihna chelhtute mitmei vêng chunga engkima thutlûkna an siam leh tho dawn a nih chuan kum 5 dana kan ram hruaitu tur kan thlan hi a ṭulna?
Kohhran lian leh tlawmngai pawl liante thû thú a sorkar a kal zel dawn tho tho chuan inthlang lovin kan ram hruaitu atãn hian kohhran leh tlawmngai pawl hruaitu atana thlante hi ring nghãl mai ang u. Chuti chuan kum 5 dana assembly member 40 kan thlan chhuahna atana sum senso hautak zet hi kan pumpelh zawk mai ang chu maw le. Laldenga sawi dán takah sorkar rorélna leh court rorélnate hi a huhova mipui thutlûkna a siam tur a ni lova. Mipui-in an ai-awh an thlan chhuahte’n dán an siam ang a, chu chu sorkarin a kengkawh ang a, dan lama mithiam court roreltu (judge)-te’n dán hmangin ro an rélsak zawk túr a ni.
Chuvangin democracy hi a tam tam rorélna, a tam zawkin a tlêm zawk ro an rélsak a, an chanvo an rahbehsakna ni lovin mipui-in an aiawha rorêl tura an thlante’n dan hmanga ro an rêlna (rule of law) a ni zawk túr a ni. Mipui-in ro kan rêl ve hun chu inthlana vote kan thlãk lai hi a ni. Kan aiawha mipui nawlpui-in kan ram leh hnam enkawl túra kan thlante chunga rorêltu pawl/kohhran hruaitu, kan ai-awhte an thu thu a dahtu an la awm chhûng chuan democracy thuthlung anga inthlan hian awmzia a nei lo tih bãkin sawifiah ngaihna a awm lo.
Mizo hnam kal dán hi a her luai luai a. HIV/AIDS darh zêl túr venna atana ‘condom’ siam hrethiam lova mipat-hmeichhiatna hmang hut hut túra thlah zalenna a ngai tlatte, hri hlauhawm an inkaidarh lohna atan ruihhlo hmanga inchiute inchiuna hmanrua leh hriau an semte pawh ruihhlo hman pawitih lohna anga ngai tlatte an thú êm êmna ram a ni a. Zu zawrha dawr hawn avanga in sup supa, rui sup sup tura mahni Mizo puite ngai tlattute hian he hnam hi hnam puitlingah an la pawm thei lo tihna a kawk a; an zahpuiawm zawk ngawt mai.
Sokar aia thú zawk leh sorkar apiang thunun tlattute hi Covid-19 hri len lai a, doctor rual ai-a inkharkhip chhunzawm leh chhunzawm loh chungchãnga thuneitu leh sorkarin an thu a awih zawkte kha an ni a. An inrawlh lohna túrah hian an inrawlh tam ta malh malh khawp mai. Zu dawr hawn leh khap bur a chhiat leh ṭhat zawkna zir chiang hawt lova, an pawl/kohhran pawm dan sorkar kaltlanga mipui barhlui a, zu khap tura sorkar na taka nawr bãkah vau hial ṭhintute an ni. Zir chian ni hnu a, zu dawr hawn leh khap bur hi khawi zawk nge chhe zawk tihte hriat hnu-ah thutlûkna siam a awm si lo. A mawlmang lua a ni.
Pa pakhatin a fapa zu in a khap hneh loh avánga khawtlanga a nihna changchawi a an khaw vêng kéltila hmeithai zu zuar zu a mansak hi kan ang ber. An kohhran mi (an berám)te an thunun zawh miau si loh avánga sorkar chakna hmanga zu khapna dán siamtîr hi chutiang chiah chiah chu a ni. An thu zawma sorkarin assembly hmanga zu khapna dãn a siam hnu-ah zu a rêm chuan lohziate, mi state a an leina man zãta zu ṭha pangngai a lei theih tãk loh avánga zu tlãnchhia chhe lutuk an in avánga kan ṭhalai leh pavalai an thi ta zawih zawih mai ni a sawite hi an beng-a-rawngah a lût miah lova, mihring nunna, kan Mizo ngei leh kan pawl member-te hi kan ren lo mah mah chu a ni.
Mizo chauh pawh kan ni lova, khawvel mihringte hi thil ṭha leh ṭha lo chungchangah hian ngaihdan inang lo a awm kumkhua a, a awm reng dawn. Bible pakhat ring ṭheuh ṭheuh pawh baptisma chan dán, a thlawr leh hnimphum chungchãng aváng pawhin kohhran hrang hrangah kan inṭhen chu a nih hi. Zu chungchãng chauh a ni lo. Kan ram leh hnam hian hmathlír nghet chet chawt nei leh a dik ni a an hriat anga thutlúkna siam ngam hruaitu kan nei tlêm êm a. Pawl liante mitmei vêng ta rêng rêng hlir an la ni. Chumi-in a hrin chu smart phone bih ngur chunga seilian kan tu leh fate hi social media a a ṭawng thei thei thu thu-in an kal ta mai a. A pawi takzet a ni.