HNAM DANG

Khawvel hnam tin mai hian hnam dangin min chim ral ang tih hlauhna leh hnam dang hrim hrim ngaihtheih lohna (xenophobia) hi kan nei vek a. Khawvela mihring zalenna duhtu apiang pem khawm theihna tur atana a tira din chhoh, United States of America (USA)-te meuh pawh an rama ramdangmi lut tam lutuk lakah an thîkthú a chhe chho mêk a. A bîk takin an President atana Donald Trump thlan tlin nawn a nih hnu hian 'kalphung thar' a tih mai, US a ramdangmi dan kalha awmte umchhuah an tuipui zual ta hle. An rama mikhual cham reite chu anmahni ram lamah an thawn lêt ta chur chur mai a, a tuar nasa zingah an ram thenawm Mexico bakah India ram mîte pawh an tel a ni.

Hman kuma British high commissioner leh Thompson Foundation buatsaih Guwahati a media workshop a kan kal tum khan min zirtirtu (trainer), feet 6 leh inches 5 zeta sãng Norman Carroll khãn an ram chanchin min hrilh a. A sawi dán chuan medieval period huna biak-in tam tak an lo sakte’n luahlumtu a nei tawh lova, tar leh naupang bak an inkhawm tawh meuh lo. A chhan chu mitin mai an eizawnna lamah theuh an buai em em tawh a. Chuvang chuan inkhawmna hun an nei tawh meuh lova, television atangin sermon an ngaithla hman ṭawk niin Norman chuan a sawi.

Chu tih lai-in an rama pem lutte laka UK sorkar dán a khauh loh em avangin Muslim sakhaw betu tam lutuk mai tiamin an ramah an pem lut hum hum a. Nasa taka an sakhaw dán hmanga inkhuahkhirhna awmna hmun ṭanga ram zalén a pemlut ta chuan sum an siam thuai thuai-in an hausa chak a. Inkhawm tur awm mang lohna Kristian biak-inte chu Muslim hausa ṭangrualte'n an lei a, an Muslim biak-ina an hman loh leh zu zawrhna dawr atãn man to zawkin an hralh leh a. "Kristian ka ni" inti ngat tlem te zing ami Norman chuan a rilru a nat fo thu keimah ngei min hrilh a ni. UK mai ni lovin Europe khawmualpui a ram hrang hrang pawh ramdangmi, a bikin Muslim pemlutte lakah an thîkthu a chhe sawt hle tih kan hria.

Assamese chanchinbumi pakhatin Aizawla Eid-ul-Fitr lawmna chanchin ka ziah chanchinbu-ah a lo chhiar a, Vaivakawn khélmual a Muslim sakhaw betu tam lutuk tak mai tawngtai rual lai thlalak, an tamzia a hmuh avanga a thu min hrilh chu, hlauhthawnna a a khah thu a ni a. "Mizote hi in fimkhur hle loh a, tun aṭanga hma in lak loh chuan Assam ang hi in ni thuai dawn," tiin min vaukhán lawk a ni. Hei hi ngaihtuah chian a ngai khawp mai. Kan ram hruaitute, kohhran leh khawtlang hruaitute'n 'sual tinreng bul' ni a an pawm, namên lova zu an buaipui lai hian kan hnam dinhmun, kan hnam himna tur hi derthawng ta hle.

Zu khap leh do a kan hmanhlel lai hian kan zu khapin a hrin zu tlãnchhia leh hmanhmawh taka siam chhe lutuk an in avang ni ngei a lang avanga kan thalai, a bikin mipa, hna an thawh theih ber tur hun lai a an thi zawih zawihte hi kan ngaihtuahna-ah a lut leh hauh lova. Zu chhe lutuk in vang leh kan nunphung (lifestyle)-in a zir loh vangte a thalai tam tak lung lam that loh avánga thi thut thutte hian veitu a nei tlem hle. Kan tualzãl nun uluk loh avánga natna ṭihbai-awm leh tihdam theih loh HIV/AIDS vei kan tamzia piahlamah, he natna kai lo tur awma ngaih kohhran leh khawtlang tana inhmang, thianghlim awm taka ngaih, HIV hri pai mai lo va thehdarhtu ni mekte pawh kan vei hek lo. A langa lan mawi bãk hi kan rilru-ah a awm ta lo.

Social media lama mitthi zat an ziah kan en chuan mitthi zingah ṭhalai an tam ta êm êm mai a. Chûng mitthi zînga hmun thuma ṭhen hmun hnih chuang chu mipa an ni an ti bawk. Hei hi ngaihtuah chian chuan Mizo hnam hmakhua (future) hi a thim hle a, he tianga kan kal zêl chuan hnam intodelh kan ni ngai dawn lova, ral mai hmabãk kan ni zawk. Hna thawh hi hnam damna leh hmasawnna bãkah changkánna a nih miau avángin hna thawk thei rualin mual an liam zêl chuan kan hmabãk hi a thim takzet a ni.

Kan ṭhalai leh pavalai tam tak an thih thut thut a, an liam duak duak lai leh a la thi lo tam tak pawh ruihhlo avánga hna thawk thei lo leh chhungkaw tana ṭangkai lo kan kawl ṭeuh lai hian ngaihtuahna kan sén a hun ta takzet. Hna thawktu kan tlém avangin an hmun ruak chu kan chhehvêla chêng hnamdangte’n an rawn luah ta zêl a. Tunah ngei pawh hian Muslim sakhaw betu, kan in satu atãna kan chhawr zahve ai a tam daih an khua a an sakhaw ni pawimawh Eid-ul-Fitr lawm túra an haw duak lai-in a sang têl ṭawngṭai rual túr kan la khawi ta cheu a nih hi.

A thu hrimin hnam taima leh huaisen a inchhãl ṭhin Mizote hi kan lo thatchhia-in kan lo no ta êm êm mai tih hi a lo lang chhuak ta a. Kohhran/sakhaw thil leh khawtlang nunah pawh zaiho leh lamho hut hut, thatchhe nun kan ûm nasa a, chu chuan kan nunphung leh hna thawh kawngah min tithatchhe zo tawh a ni. Inchhungkhur kawrawk hle si a pawn lama lirthei leh incheina man to leh sãng, hautak ber ber hmanga mi hmuha inchhek-awrbawm hnam kan ni ta. Enge kan hmabãk ni a kan rin?

Hna kan thawh loh a, thawh kan tum bawk si loh avang leh a thawk thei rual tam takin mual an liam zêl si chuan kan hmabãk chu a chiang reng mai. Tuialhthei tam tak laih chhuah tur nei ram, Arab ram kan tih maite khuan engmah an thawk ṭha peih lova. Lei hnuai ami an tuialhthei chu khawvel ram hausa company-te’n laih chhuahsakin an hausakna ‘petro-dollar’ an tih mai hmangin an inchhek-arbawm a. An tuialhthei laih chhuah túr a kang hunah meuh chuan an chan chuan mai-an chan pawh a tluk dawn lo tih a chiang. Keini leilung hausakna pawh nei ve lo phei hi chu kan hmabãkah hian engmah a awm lo.

Mizorama hná kan thawh ve theih zawng zawng he ram-mi ni lovin min thawhsak deuh vek chuan kan hmabãk chu a chiang reng mai. Nitin hlawhfa chhawr duh ṭum a an vánzia hria tam tak kan awm ngei ang. Hna kan thawh dan phung (work culture) thlenga an thlãk a, hna thawk peih pawh an insiamṭhat a ngai. Hnam dang néna khaikhin chuan Mizo tam ber chu an zawmthaw lutuk a, an insiamṭhat a ngai. Chuti lo chu a chhawrtute’n Mizo ngei chhawr duh ṭhin mah sela, Mizo ai-in hnamdang an chhawr zawk zêl dawn a. Hmabãk hi ngah tak mai kan ni a.

He tiang kan sawi avang hian kan rama awm hnamdangte hi kan haw tur tihna a ni lova. Tharum hmanga ûm chhuah tur tihna a nil ova kan tlin rih hek lo. Kan hla kungpui Rokunga’n “Hnam dang hmusit mai lovin, thianah i siam ang u,” a tih kha kan theihnghilh tur a ni lo. Chu ai chuan insiamṭhat kan ngai tih hi pawm a ngai a. A bul takah phei chuan ‘vai’ kan tihte ai a kan thiam zawk lo a nih pawhin anmahni tluka kan thiam a, kan kuthnu pawh a mám ve a ngai. A pawimawh ber chu hna kan thawh a ngai a ni.

Hna kan thawh a, kan taimak a, kan tei rei peih a, kan kut hnû a mám phawt chuan tharum thawh emaw kawngzawh emaw, ILP dap emaw ngai hauh lovin kan rama hna rawn thawkte hi an awm rei lovang a. An khua-ah an haw vek mai ang. Hna thawk tura Mizorama lokal an nih miau avangin thawh túr an neih loh chuan chám chhan tur hi an nei lo. Mizo, a bîkin kan ṭhalaite’n hnathawh ai a social media a nilêng zankhua a duh duh ziaha, mi thuiziah pawtawk leh mawl fe fe a chhan kim vek an thlan reng chhûng erawh chuan an hmun awl luah khat turin hnam dangho hi phûng velh ang mai-in an pung tual tual thung dawn tih hrilhlawk túr hian zawlnei nih a ngai lo.

He thil hi kan ram hnuk tak tak a nih avangin inzirtir uar a ngai tak meuh a. Ruihhlo do pawlte, meizúk leh vaihhlo do pawl bãkah HIV darh zêl tur vêng túr mi ṭhahnemngai pawh an awm ang a. An tha thawh hi a ṭangkai hle tih kan pawm. Chutih lai chuan a pawimawh ber, kan hnam ral lohna túr leh dinchhuahna zawk túr atãn chuan hna kan thawh a ngai a. A bîk takin hna thawk thei ṭhalaite an pên chhuah a ngai tak meuh a ni. Hna kan thawh a, tih tak meuha thawktu kan tam poh leh Mizoram hi a changkáng anga, a ding chhuak bawk ang.