RALTLAN HUAT

Tun hnai-ah adviser to CM (political) Pu Lalmuanpuia Punte leh Rajya Sabha MP Pu K. Vanlalvena, an awmna political party hrang daih, te'n raltlan chungchangah ngaihdan thuhmun an rawn sawi chhuak a. Anni pahnih hi zirlai hruaitu hlui ve ve an ni tih loh chu inlungrualna nei thei tura ngaih an ni lova, a chhan chu political party inep mêka hruaitu ve ve an ni. Chuti chunga hemi chúngchânga thu khat an vaw thei hian kan thu khel tur pawimawhzia a pho lang awm e.

Anni pahnih rual deuh thaw hian MZP chuan an thuchhuah an rawn sawi ve bawk a. He thil hi a pawimawh em lah tak a. Mi rilru chhe lutuk tlemte avangin Mizoramah hian tharum thawhna hial thleng thei dinhmuna kan din tâk miau avangin he lam sawi chhuah hi a hun hle a, kan tlai êm lovang chu maw. He’ngho thu theh darh hi thil ṭul lo leh pawi tak mai a ni.

Kan hriat theuh angin Myanmar ram chu kum 8 chauh (2012-2020) mipui thlan sorkar a ding tihin kum 2021 February ni 1 khan an sipai lal ber Commander-in-Chief of Defence Services, Senior Gen. Min Aung Hlaing chuan kum 2020 an ram inthlanpui-a chiang leh zuala hnehna changtu Aung San Suu Kyi kaihhruai National League for Democracy (NLD) leh a thawhpuite'n sorkar thar an siam hma lawkah a paithla ta thut mai a. Thuneihna a pawnglâk ta a nih kha. Tun hma a Burma kan tih, Myanmar ram hi kum 2 chhung chauh tih loh chu mipui thlante'n ro an la rel ngai lova. Aung San Suu Kyi kaihhruai NLD sorkar kan tih pawh hi sipaite néna thuneihna inṭawm (dual authority) tho a ni a, mipui sorkar tak tak a tling lo.

Tun tum a danglamna erawh chu Myanmar mipuite hian ṭhangkhat lian ai a rei tak meuh tharum thawh lova sipai sorkar an nawrh khum thin hnu-ah kum 2021 chawhnu lam atang khan ralthuam lekin an beilét ta a. Kum 2020 inthlanpui a thlan tlin MP rual, Myanmar ram pawna tlanchhiate chuan National Unity Government (NUG) dinin tualchhung indo hi a inṭan ta a ni

NUG chuan hnam bil hel pawlte chu ‘Panglong Inremna’ an tih mai, February ni 12, 1947-a Aung San Suu Kyi pa Gen. Aung San kaihhruaina hnuai a Shan, Kachin leh Chin hruaitute'n an ram bial theuh thuneihna sâng (federal state) nei tura inremna lo awm tawh anga kal tura intiamin, sipai sorkar paihthla turin NUG hnuai-ah hian an thawk tlâng ta a ni.

Hnam bil hel pawl an tih mai, anni chuan 'ethnic armed organisation' (EAO) an tihte chauh ni lovin, sipai-in mipui thlan sorkar paihthla a thuneihna an chan leh tawh ngai rêng rêng lohna turin, mipui mimir pawh sipai laka ralthuam leka paihthla turin an ṭuk khawm chho ta a. People’s defence force (PDF) an vuah a, kan dep Chin state-ah chuan Chin defence force (CDF) emaw Chin national defence force (CNDF) emaw an vuah thung.

Tharum hmanga mipui thlan sorkar vawi tam paihthlatu sipaite hi tharum veka paihthlâk a, mipui rapbet thei tawh lo tura siam hi NUG leh Myanmar mipui thutlukna a ni tawh a. Chuváng chuan tualchhûng indo 'Spring Revolution' an tih hi a lo chhuak ta a. Tharum thawhna a nasat tâk aváng leh inkah satliah bâkah indo thlawhna hial hmanga Myanmar sipai-in thâ an thawh tâk bawk avangin nunau tân chuan awm zui zêl ngaihna a awm ta lo leh zual a. An ram tlanchhiatsan mai kha a ngai tawh a ni tih hi kan hriatthiamsak pawh a ngai khawp mai. Mi 33,000 chuang an rawn raltlán hi a áwm khawp mai.

Myanmar/Burma chanchin hi tawite sawi ta ila. January ni 4, 1948 khan Burma Independence Act 1947 hmangin British sorkar awpna atangin zalénna an nei ṭan a. Burma a zalén theihna atân hian Burma sipaite hi a kila lung tangkai an nih avangin mipui ngaihsán an hlawh a, an Prime Minister hmasa ber U Nu pawh khân sipai nén thuneihna a ṭawmpui a. Kum 1960-a U Nu pawl (anti-facists people's freedom league - AFPFL) phel hnu khan inthlanpui-ah sorkarna chang mah se, an ram harsatna an chingfel thei lova.

March ni 2, 1962 khan Gen. Ne Win chuan U Nu kaihhhruai mipui thlan sorkâr paihthla-in, Burma Socialist Programme Party (BSPP) sorkar chu a din chho ta a. Ram kalphung siamṭhatna eng eng emaw a kalpui kha duh lovin July 1988 khan Burma sipai hotu lawkte chuan Ne Win-a sorkar hi paihthla-in State Law and Order Restoration Council (SLORC) an din ta a. Mipui helna '8888 Uprising' an tih vanga hei hi lo awm a ni.

Burma/Myanmar ram chanchin aṭanga chiang êm êm chu a takin mipui sorkar hi a la ding ngai lo tluk a ni a. Mipuite hi sipai sorkarin a rahbeh kumkhua an nih bâkah Aung San Suu Kyi hova sorkar an din pawh kha sipai nena thuneihna inṭawm a ni kan tih tawh kha. Gen. Ne Win kaihhuai BSPP sorkar hnuaiah pawh mipui-in zalenna an nei lova, general dangte awpna hnuai-ah phei chuan an êkcheh ṭhut ngawt ngawt mai a. An ram hruaitu pawimawh ber ber kha sipai lam ruat an ni a, inthlan hma a sipai sorkarin an ram constitution an duan ang kha an pawm lo thei si lo a ni.

Chuvangin, raltlán, a bikin kum upa, naupang leh hmeichhiate dinhmun hi a râpthlâk zual hle awm e. Hmun hrang hranga raltlán dahkhawmna (relief camp) hi ka tlawh ve nual tawh a, an dinhmunin rilru a khawih hle. Nikuma BBC team hruai a Haimual khua kan han tlawh a Pu Madinga fanu kum 17 mi leh a nau mipa kum 15 chauh, sikul la kal lai, Myanmar sipai (Tatmadaw an tih mai)-te'n an nghaisak hlum dan leh a upa zawk an pawngsual rawn dán (post-mortem report) chhiar phei chuan râpthlâk tak a ni.

Hetiang kan sawi lai mêk hian home minister Pu K. Sapdanga thusawi hi a dik thui hle. An in leh lo an tihchhiatsak a, an neih zawng zawng chân, hâk thlâk tur tak ngial pawh nei lova rawn chhuk an awm lai-in raltlán kâra inzep a dan kalha sumdawnna, a bikin ruihhlo tawlh an awm ngei hi a rinawm. He tiang mite hi an khawngaihthlâk lova khawngaih tlâk pawh an ni hek lova, ram dán hmanga man a, hrem túra courta hruai túr an ni zawk.

Rajya Sabha MP Pu K. Vanlalvena'n Mizorama râltlána awm mek nulâ leh tlangvâlte râldo túra an rama chho vek túra a fuihnate hi a dik tak zet. Tha thawh thei hnam hmangaihtu ṭhalaite chuan an ram leh mipui chhanna atâna an tih theih ang anga nunna chán pawh huama an tih hi an mawhphurhna a ni. Chutiang ti ngam lova tlanchhia a raltlán, a bîkin tlangválte phei chu pawnfén féntîr tlâk hial an ni.

Chu tianga kan sawi rual chuan, Mizorama sahimna zawnga rawn tlulûtte Buddhist sakhaw betu Mizovin ‘Kawl vai’ kan tih maite an ni lova, kan unau, thlahtu thumun nihna leh hnam ziarângin a phuar khâwm bâkah keini ang bawka Kristian, he lam ang bawka kohhran hrang hrangmite an ni. Chu bâkah kan ram a buai lai a he lam aṭanga tlân chhote duat taka lo enkawla lo mikhualtute an ni bawk. Tahan khawpui-ah khian chawlhkâr khat ka châm tawh a, mikhual chunga ṭhat an chhuah dán khi chiang takin ka hre ve a ni. Mizo nun dik tak an la vawng nung ṭha hle bawk.

An ram a hausa êm êm a, an ram buai lo se la a tam ber hi an rawn chhuk lovang tih a chiang a. Mipui sorkâr ṭha tak a ding a niha, zalén taka ei an zawn theih dâwn phawt chuan mi taima pangngai, in leh lo chânte pawh bul ṭan thar leh túrin an chho huk ang. Chu tih rualin Mizorama an bungrua rawn hralh ṭhinte erawh chuan an kártawn chhunzawm ang a, dán kalha sumdawng, Mizoram leh state dang mite néna inthurualte erawh chuan an sim lawk lawk chuang hauh bawk lovang.

Kan unau raltlánte an ni emaw, tualchhung mi an ni emaw, dán bawhchhia chu thuneitute’n an man ang a, an pawikhawih azirin court-in dán hmangin ro a rélsak mai túr a ni. Myanmar, Bangladesh leh Manipur aṭanga sahimna zawnga Mizorama awm mek kan unaute ang tho hian pawn lam aṭanga hna hrang hrang thawka rawn awmte pawh chutiang tho tur chu a ni a. Dán bawhchhia an nih chuan dán bawhchhetu kha dán anga hrem tur a ni mai a. Pawi khawih ve lo, an hnam/chipui dangte hmer tela a huat tel hi tih loh tawp túr a ni.

Unau zîngah pawh a fel lo bîk awm ngai a ni a, chuti chung pawhin unau na na na chu ngaihdamna pawh kan neih thui bîk hi. Rahbeha kum 60 chuang awm tawh leh sorkar inrelbawlna chhe lutuka damkhawchhuak an nih avanga nunphung pangngai a nun harsat tawh an nih thleng hian hriatthiam chin kan nei dawn lo’m ni? Ram dán an bawhchhiat erawh chuan thu dang daih a ni thung.