TLANGCHIL SAWI MAWI

Mizoram leh Mizo khawtlang nun hi ruihhlo hian min tichhia-in min timangang tak zet tawh a ni tih hi kan hre ṭheuh mai. Chawh rualin chhungkaw tam zâwkin ruihhlo ngai pakhat tal kan kawl mai awm mang e tih tur khawpin min luhchilh a, chu chuan khawtlâng leh ram pum a nghawng na ta hle tih pawh kan hre vek. Chuvang tak chuan râlpui phiar tak meuh meuha ruihhlo do hi a ngai tawh a ni.

Chu tih rual chuan ram dán bawhchhe zâwng leh dán palzût zâwnga chêt erawh chu mimal zalenna inrahbehna lam hawi a nih dawn miau avángin uluk taka kan inngaihtuah a ngai. Tuna kan chief minister Pu Lalduhawma hma lama kan ram hruaitu lû Pu Lal Thanhawla leh Pu Zoramthanga te khán central YMA tlawn deuh reuh chungin dan rorelna mausám zawnga ruihhlo do hi an lo sawimawi tawh ṭhin.

Kan CM zînga dán rorélna leh mimal zalenna humhalh túra thutak sawi ngam chu Pu Laldenga chauh kha a ni. Ani kha chuan dán rorelna (rule of law) leh mimal zalenna (individual rights/liberty) kha tlang takin mipui hma-ah a sawi ngam a, kum 1989 assembly inthlanna-ah pawh a dinna bial pakhatah a tlâk phah a. Mimal zalenna leh dán rorélna ngaih pawimawh a zawm chungchangah ngat chuan Pu Laldenga ang hruaitu kha Mizoram leh Mizote’n kan la nei ngai lova, kan nei leh ngai tawh hek lo.

Sawi tawh angin tun hnu-a kan ram thuneitu ber chief minister-te rêng rêng ram rorelna-ah mipui hruaitu (leader) an ni ngam ta lova, a tam tam thu thu-in an kal ta mai a ni ber a. Ram tâna ṭha túr a nih chuan tui luang su lêt zawng pawha kal ngam leh kal thei túra mipui-in an laka rinna an nghat (public mandate) chung pawhin vote hûm tam ni a an ngaih, a bîkin kohhran lian hruaitute leh central YMA thú pélin an kal ngam lova, an mitmei an vêng ta reng mai a. A vánduaithlâk ngawt mai.

Pu Laldenga anga dán rorélna kaltlangpui ngam kan nei ta lo hi Mizoram mipuite tân a la pawi dawn chauh tih tunah hian kan hre pha kher lo mai thei. Nakinah erawh chuan a tuartu tak tak zînga tel thei vek kan ni. Central YMA-in ruihhlo do lam hawi a inkhawm an buatsaih a khuallian a ṭang Pu Lal Thanhawla leh Pu Zoramthanga te khan an hun lai khan ruihhlo do a hautakzia chhuanlamin dán pél leh dán kalha chêt a, a ṭul chuan inphingchíl (mob rule) pawh hman mai kha an sawi mawi mai zél a, pawi tak a ni.

Tuna kan CM hi UPSC-a civil service kan tih 3 zînga Indian Police Service (IPS) meuh tling, dán lam pawh an training bâkah a hna a thawh lai a hre hlê túra ngaih a nih bâkah dán rorélna pawimawhzia hria a, palzút a ṭhat lohzia hre ber túr zinga ngaih a ni a. Chuti chung chuan CM dinhmun a han chelh meuh chuan ‘vatâwk dang ang tho’ a lo ni ve ta a ni awm e. Mi naránin dán kan bawhchhiat hi a zia-awm e tihna ni lovin dan kenkawh hna lo thawk ṭhintu-in Mizoram a thuneitu ber dinhmun a chelh hnu a, a hma amite sawi ang tho a rawn sawi leh hi a vánduaithlâk leh zual awm e.

June ni 30-a Central YMA-in an ruihhlo man khawm an halralna huna khuallian a a ṭan khan kan CM chuan Mizoram state human rights commission (SHRC) din chu chhuanlam eng engemaw siama an tihkhawtlai char char thu a sawi ta mai a. Central sorkarin na taka an nawr chung pawha SHRC din mai lova an tihkhawtlai chhan a sawi zîngah chuan -

Central Anti Drugs Squad (CADS)-te hmalakna ang chite a tikhaihlak thei dawn a. Khawtlanga mi hnawksakte Home lama dah ang hi SHRC din a nih chuan a tih hleih thei lo mai dawn a. “Chuvang chuan kan ṭhatpui rual hian kan social system kalh zawng hian a kal ang a, an complain zûr zut ang a, ngawl vei satliahte hian complaint hi an thehlut an thehlut ang a, che hlei thei lo hian kan awm ang a, kan ramah hian sualna a zalen ang tih hi kan hlauh avangin chhuanlam eng engemaw té té kan siam a, kan delay (tikhawtlai lui) char char a ni,” a ti a ni.

A nihna takah chuan a senso a tam dawn ni a an hriat aváng leh chhan hrang hrang avangin SHRC din hi hun rei tak tihkhawtlai a ni tawh a. Sorkar laipui nawrna pawh an zah hlei thei meuh lova, mahse, Gauhati High Court-ah mi ṭhahnemngaite an kal ta a. Chuti chung pawha Mizoram sorkarin a taka engmah a kalpui loh avangin nikum September ni 6 khan Gauhati High Court chief justice, justice Vijay Bishnoi leh judge justice Michael Zothankhuma te chuan SHRC din túr hian Mizoram sorkar chu thla 2 chhung hun an pe a. Chief minister ngei hian nikum October ni 11-a commission hnathawk tur post 16 an siam tawh thu leh commission chairman leh member thlangtu tur committee pawh nikum vek November ni 14 a din a nih tawh thu kumin March thla khan assembly a hrilh tawh a ni.

Mizoram SHRC din tlai chhan hi sorkar kalphunga duh ang taka a kalpui zung zung theih loh vang ni lova, mimal zalenna rahbeh an la duh vanga (CM sawi dan anga) tihkhawtlai a nih takzet chuan High Court hian a ngaih thutak viau a rinawm a. Court zahlohna pawh a tling hial mai thei a ni. Mipui hma-ah a sawi miau a, a thusawi hi video leh audio recording pawh a awm vek a ni. He tiang hi a nih tak tak chuan kan sorkar hi a inkhualtelem reng mai tih tichiangtu a ni dawn a ni.

Hei bakah hian CM hian tun hma, lal lal lai leh zawlbuk awm lai nun kha CYMA hruaitute hma-ah hian a rawn sawi mawi leh nasa mai bawk a. “Kan pi leh pute ziak loh dan” tih changchawi-in khawtlângin mi hnawksak deuha an ngaihte ‘tlangsawi a’ piai liam liam lamte a sawi mawi bâkah ‘mob rule’ kan tih mai chu a sawi mawi bawk a. Ram hruaitu berin dan pêla kal a, India Constitution-in zalenna leh chanvo min pek hma a Mizo hnam nunphung a kír leh pawisa lo ni awm tak mai a a sawi kha a lungchhiatthlâk ngawt mai.

A sawi dan chu hetiang deuh hi a ni – “Misual leh mi hnawksakte chu an inte thiahsakin khua atangte pawhin an lo hnawtchhuak thin. A hnawksak zual tak tak, dam reng tlâk ni lova an hriatte phei chu an nunna thleng pawh hian an lo lâksak thin a. Chu chu engati nge an tih hian lal leh upate'n thu an han rem pawhin "Phungin a vél a ni" an ti mai a, a tawp mai a, a kal zêl thei tawh lo. Appeal-na hi a awm tawh reng reng lova a tawp mai a ni. Chutiang ziak loh dán nei hnam chu kan ni a. Kan social sanction, kan ziak loh dan pawh hi kan hman ṭángkai a tha viau-in ka ring a. Engkimah sorkar a inrawlh vek thei lova, chawp leh chilha han chinfel ngai thilte a awm a. Court lampangahte kan han kal a, duh angin conviction te a lo awm mai lova hunte a duh rei a. Chumi min phuhruk túr chuan ziak loh dan nei hnam kan nih hi kan hman thiam a ngai a ni.”

Rapthlâk tak a ni. India Constitution laka rinawm tura a thutiam a, dan rorelna anga rorêl túra thutiam kan CM-te thusawi duhdan hi a mak takzet tih bâk chu sawi dán tur dang a vâng khawp mai. Ram danpui, Constitution bung 19-na-in mimal zalenna (individual freedom) a pekte hial leh ram dán kan neih hrang hrangin zalenna leh zahawmna, nunna atâna kan chanvo (right to life) thleng mai a palzút pawiti lo leh pawisa lo ang zawnga thu sawi hi a him thlâwt lo.

Chu mai pawh chu a la ni lo, Narcotic Drugs & Psychotropic Substances Act, 1985 kalha ruihhlo man theitu chu sawi loh tiral theitu atana he danin thuneihna a pêk rêng rêng lohte man khawm sa hálraltu a Constitution hnuai-a thutiamtute an han tel fo hi chu dan bawhchhiatna chiang tak a ni a. NDPS Act section 51A behchhana dan tesêp siam kalh hian kan ram hruaitute hi an kal rei ta lua. He dan hi chuan a man theitute bâkah ruihhlo man sa tihral dan túr thlengin a ziak a, chu chu he ramah hian ram hruaitute’n an bawhchhe kumtin a ni ber. Man leh tiral theitu turin tlawmngai pawlte hi ND&PS Act, 1985 hian thuneihna a pe lova, CM leh minister-te pawh a phalsak hek lo.

India ramah ngei pawh mipui thlan zînga dan bawhchhia a, dán kalha che chu an awm fo tih kan hria e. Mizoram anga ram hruaitu, vote hmuh duh vánga dán rorélna mausám zawng leh chutiang ti túra mipui fuih chîng hi chu state dangah an tamin a rinawm loh. An sim ngei ngei a ngai. Dán chunga lêng tumah kan awm si lova.