ZIRNA SIAMṬHAT

Tun hma kan rual-ute hun lai kha chuan Mizoram hi IAS siamchhuahna khawl a ni hawt mai emaw tih túrin a mihring chêng kan la tlêm hlê chung khân UPSC-a civil service tling bâkah central service tling an awm deuh reng a. Khatih hun lai a India rama service ropui bera inziak tlingte kha tam tak chu khawpui a chêng ni lovin thingtlâng khua a harsa leh rethei taka lehkha zirte an ni a. An lehkha zir dán leh zirlai khân a zir a nih a rinawm a, tun lai anga sâp sikul chhuak an ni hek lo.

Kan pianpui ṭawng ngei a pawl hniam lama lehkha zir pawimawhzia hi sawi uar a ngai. Kan pianpui ṭawng ngei a kan zirlai kan zir aváng khan kan manin kan zirlai kan hre chiang a, kan hriat pawh a bel bîk a ni. Tun hnû, sâp ṭawng thiam hi lehkha thiam nihna emaw kan tih tâk tlat hnu, sâp sikul kan tih mai a lutte’n Mizo ṭawnga an ṭawng avánga sikula hrem an tawh tâk hnu hian kan zirna hi a kal sualin zirlaite’n an ṭawng ni hauh lo zir paha zirlaibu an zir aváng hian kan zirna a lo chhe chho ta a ni.

An ṭawng hriat ngai loh zir chawpa, an la zir ngai loh zirlaibu sâp ṭawnga zir tel bawk kha chu naupang zual tân thil harsa lutuk leh har namai lo tak a ni dawn tih a chiang hlé. Zirlai thiam chiang lo na na na chuan an zirlai kha an hnathawhna atân an hmang ṭangkai tak tak thei ta lo ṭhin a. Nâl takin sâp ṭawngin ṭawng thei ngawt mah sela, chhawr tlâk thiamna nei tak tak lo, ‘Sâp BPL/vâkvai’ ti a an sawi fiam ang vêl bâkah an chhuak thei lo. Sâp ṭawng thiam ngawr ngawr hi mithiama kan ngaih dawn chuan US, UK, Australia leh ram dang ṭhenkhata chêng zawng zawng hi mi changkâng lo leh chhawr tlâk loh an awm nâng.

Min awp hun lai khan sapho hi vai leh zo zawng awngin an lo hlauvin an zah a ni thei a. Min chhuahsan aṭanga kum 80 ral dâwnah pawh heti taka an ṭawng, an mizia, nunphung leh tihdán zawng zawng kan la entawn chhan hi chu kan ngaihsán uchuak váng tih loh theih a ni lo. Kan khélmuala Mizo tlangvâl football khél en peih miah lote’n sâp football club-a khêlte hming an hriat bel êm êm leh ṭan lam an tihnatzia bâkah, chângkánna emaw an ti tlat tih ngaihtuah hian he hnam hian hma a sawn viau kei chuan ka ring lo. Mingo ngaihsán ve ngawt hi changkánna a ni lo tih ka chian êm váng a ni.

National Education Policy (NEP) 2020-in mahni pianpui ṭawng chawi lár a, primary leh middle school thleng tal chu mahni pianpui ṭawng ngei a zirlaibu zir túra a rawn tih khân a lâwm ber pawl ka ni awm a sin! ṭhangtharte’n kan pianpui ṭawng (Mizo) an thiam ta lo lutuk hi a zahthlâk takzet tawh a. ṭhangthar lehkha thiam inti tam takte’n social media a Mizo ṭawng an hman dân dik lo lutuk hian luak a tichhuak a, thinrim a kaitho zing ta hlê mai. Mahni pianpui ṭawng thiam loh hi changkánna emaw ti tâwk, Mizo ṭawng pai hi lehkha thiam anga lanna emaw ti tlat hi duh aia tam kan khawi a. Eng ṭawng mah thiam ziktluak lo an lo ni ṭhin leh nghâl.

‘Rau rau’ ti lova, ‘ro ro’, ‘mei-an’, ‘mei mei’….a tam lutuk. Television a mi ṭhenkhat, inti Mizo ṭawng thiam lo leh mahni pianpui ṭawng (mother tongue) zahpui a, mahni ṭawng aia hnamdang ṭawng thiam zâwk anga lan kha changkánna ni tlata hria ni awm takte an biangbiak lai ka hmuh hian ka luak a pawt a, kan lo zak ngawih ngawih ṭhin a. Anmahni hringtu, nu leh pa bakah an pi leh pute hnam, Mizo hnam ngei hmusitah ka ngai a, an zak thei lo ka ti êm êm bawk a ni. Choâk âráwn chang tawn pawh an ni pha meuhin ka hre lo.

Kum 1981 kum táwp lam college kal chunga MZP a kan inhman ve lai a, Tuirial Jail-a kan tán lai khan Australia rama India palai hna lo zu thawk tawh Pu K.C. Lalvunga fapa Benji/Didina khan a sawi ṭhin a. Australia-ah khan an national football junior team a tel pha ni mah sela, Mizorama a lo kîr leh khân amah aia football thiam kha Mizo tleirawl/tlangvâl zînga an lo tamzia min hrilh. Kan ṭhalai tam tak hi an chhuanawm a sin. Mahni hnam ziarâng, ṭawng, nunphung ṭha leh thiamna lam ngaihsánna châng hre lova, an vun ngo vâng leh chhan dang vanga hnamdang ngaisâng zawktu hnam kan nih chhung hi chuan kan ropui tak tak ngai ka ring miah lo. A chhan chu kan ngaihsán êm êm sâpho hian hnamdang chu an ngaisâng lo satliah lova, Aryan zingah pawh ‘sâp’ kan tih bîk ‘Caucasian’ tih loh chu an hmusit ngawih ngawih zâwk a ni.

Zirna hi naupan’ lai aṭanga tar kún thlenga kan nun kaihruaitu a ni a, thiamna hi certificate-ah a innghat ngawt lo. Mihring chhawr tlâk, nunphung dik leh nun dán mawi bâkah midang nena nunho thiam, he lam kawnga an bula awm nuam chherchhuah hi zirna-in a tum ber chu a ni zâwk. Primary school kal lai a, “Rampárvâ leh variháw sâ a tui hle” tih zîr ṭhinte kha chuan nungcha humhalh lam kan hawi lova, thangkam leh sairawkherh néna sava veh kha kan tuipui nasa. Chutih rual chuan Liandâla’n “Aia upa zah” pawimawhzia hla a phuah kan zír erawh kha chuan aia upa zah kawngah hian min thununin min kaihruai thúk hlê lawi a ni.

Tun lai mi ṭhahnemngaite zirtirna avángin ṭhangtharte chu zirlaibu-a zirtirna hranpa a awm lo chung pawhin nungcha humhalh kawngah an ṭhangharh tawh a. Chutih rual erawh chuan sâp sikul a zir chhuak ta chu Mizo ṭawng an thiam lovin, social media a an ziahte phei chu Mizo ṭawng diklo eltiang a ni a. An pianpung ṭawng an thiam lo lulai lutuk tawh a, zahna chang lah chu an hre lo mai pawh ni lovin intih-sâp leh chângkánna emaw ti-in Mizo ṭawng pai nih kha an zak lovin an inchhuang zâwk.

Aia upa zahna phei chu ṭhangtharte hian an bosal nasa tawh tih hi social media-a râk tam tam hian an lantîr mêk. Social media a ngaihdan vawrh chhuaktute kha an pate rualte an pute rual hial leh officer lian pui pui lo ni tawhte pawh ni raw sek sek, naupang tê té khan ṭawng insúmkâr hauh lovin ṭawng mawi lo leh chhe tinrêngin an bei bawih bawih ta mai a nih hi. Mizo nunah hmeichhia chu án cheh deuhah kan ngai ṭhin a, upate chuan, “Hmeichhia leh uipui chu lo rúm lungawi mai mai rawh se,” te pawh an ti ṭhin Tunah erawh chuan social media a kan kalphung en chuan mipa an phunchiarin án an cheh tawh zawk a. Zahpui-awm tak an ni.

NEP 2020-in a duhdán leh zirna kawnga zalenna min pêk ang ngei hian kan kal a fuh ang. Pawl hniam lamah kan pianpui ṭawng kan ngai pawimawh ang. Chu bâkah chuan zirlaibu-ah kan Mizo hnam pasalṭhate ngaihsánna thinlung kan naupangte hnêna kan tuh leh hi a pawimawh táwpkhâwk. Kan hnam pasalṭha - Vânapá, Khuangchêra, Neuva leh midangte bâkah kan Mizo lal huaisen leh an khua leh tuite humhalh kawnga entawn tlâkte chanchin kha zirlaibu-ah i telh leh tawh ang u hmiang. Tun hnu a kan ram leh hnam tihmingṭhatu, lehkhathiamte, infiamna leh kanwg hrang hranga fak tlâkte chanchin pawh hi kan zirlaite’n zir se, entawn túr ṭha an hre dâwn a ni.

Europe leh America a infiammi, a bîkin football thiamte kan ṭhalai leh pavalai/nuvalai-te’n an hre bel a, an ngaihsán êm êm hi ṭangkaina a tlêm ngawt mai. Mahse, khap ngawt theih an ni lo, ngaihsán túr dik an bosal tawh miau a. Kan kal dán phung en chuan mahni hnam hmusit a, hnamdang ngaihsánna bawiha tâng dik tak kan ni. Kan hnam mi huaisen leh ropuite, mi hlawhtlingte, kan hnam nundán ṭhá ‘Zonunmawi’ ti a chhuang taka kan lo sawi ṭhinte beng hniam zawnga kal hi a la pawi dawn chauh a. Chu chuan aia upate zahpah lohna thlengin a keng tel a ni.

Zirna pawimawhzia kan sawi a. Zirna hian ekzam a pass ngawt leh certificate neih hi a tum ber a ni lo. Mihring tak, chhawr tlâk, thiamna tak tak chaw chhuak leh mihring chenhona a mi hnawksak chu sawi loh mi ṭangkai chherchhuah hi a tum zawk a ni. Mithiamte chuan mihringte hi a huhova awm chi (social being) ni-in min sawi a. Ayn Rand lehkhabu ziah hi ka chhiar tam ve viau a. A thu-rin ‘philosophy’ ropui ka tih êm êm chu thiamna neite’n mipui hmasawnna tur a ni tih ngaihtuah lem lo chung pawha an thil hmuhchhuah (discovery/invention)-te hi khawvel puma chengte’n kan chhawr vek zél a ni tih hi a ni. Chu chu zirna ṭha-in a hrinchhuah dik tak chu a ni.