HMASAWNNA

Nimin piah khan Prime Minister Narendra Modi chuan Aizawl khawpui daifêm thlenga rêl rawn lût túr a hawng ta a. Hlau tâwk leh insawiṭhaih tâwk kan awm chungin rêl la hmu lo leh hmu tawhte pawhin kan láwm tlâng hlê tih chu hawn a nih hma pawhin a lang a. Zu haw ber anga inlantîr chiam a, mi hmuh lova heh hle sî, Mizoram pawn pelh chiaha uar taka zu ina a rui ber bera ṭang leh kan ang viau a ni.

Ṭhenkhat hi chuan kan la hriat ngai loh hmasawnna a lo thlen dawnin lo pawngpaw hlauh ngawt bâkah insawiṭhaih kan chîng ṭhin a. Lengpui thlawhna ṭumhmun siam a nih dawn a hnamdang lo lût hum hum túra mi sawiṭhaih ṭhinte tho khan Sairang thlenga rêl lo lut túr leh chhimlama Myanmar néna kan inkalpawhna kawngpui sial mêk pawh midang an sawi ṭhaih leh nasa hle a. Vai lo lût ṭeuh a, Mizote min rawn chîmral nghal thuai túr angin an sawi ṭhin.

Mi ṭhenkhat chuan indona a an tu leh fate an thih an hlauh avángin sipai ṭan an phal lo ṭhin a ni awm e. Sipai ṭang rêng rêng lo hi nitin dârkâr tinin kan thi a, mahni inchhûng, kawtkai, kawngpui leh dai hnai mai chesual a, thi ta maite leh natna holam ang reng tak vanga thîte an tam êm êm a, a chhan chu thi túra lo piang kan nih váng a ni. ṭhenkhat tar kúna an thih lai-in nausen leh naupang te te, ṭhalai thi an tam êm êm tho bawk. Mizo zingah ngat phei chuan indona a râl hmatâwnga awm hauh lo, zu chhe in váng leh ruihhlo khawih vanga thi hi an tam ber zâwk.

Khawvel ṭawng bul leh upa Latin hi English ṭawng ṭobul tih theih hial a ni a, English chu khawvel ṭawng hausa leh hmangtu tam ber a ni hial awm e. Chuti chung chuan hnam anga hmangtu an awm tawh loh avangin Latin ṭawng chu a thi a ngaih a ni ta mai a, Catholic leh Orthodox puithiamte’n chhampual ilova an hman bâk chu hmangtu an awm tawh lo. Chutiang bawkin khawvel a hnam (nation) leh lalram (kingdom) ropui tak tak ni ṭhin, túna awm ta lo, ral ta hmiah an tam mai a. Hnam leh lalram ropui tak tak an tlûk chhiatna chhan ber ni a an sawi ṭhin chu thawhrimna bosal a, nuam an táwl nasat luat vang a ni.

Rome ram kan tih mai, (Italy ni ta) pawh hi a hun lai a ram ropui ber kha a tluchhe rup mai a, an lal leh khawnbawl, mihausate bâkah a mipui mimirin hnathawh/thawhrim aia nawmsip bawl lama an tlán nasat lutuk vánga tluchhia a ni a. A hnu-ah pawh misual rual pawl ‘mafia’ an tih mai, hnathawh tum lova, mi thawhchhuah sa rawk leh chhuhsak ringawt hna a neihte avangin Italy ram leh hnam hi a hniam ta salh salh a. Magistrate huaisen ṭangrualin an dolêt nat êm avángin an hnam khu an la ral mai lo pawh a ni thei a, magistrate huaisen tam takin an thih phah a ni.

Hetiang bawkin India ram zau tak thlenga rawn awptu Moghul lalramte pawh an nunráwn luat váng leh chhan dang dang avángin a tlusawp a. A vai-in kan sawi sêng lovang. Chu tih lai chuan damkhawchhuak leh er chhuak túr zawnga che (resilient) tlat mai Israel/Juda te an lo awm ve lawi a. Mizoram tiat awrh ram nei, khawvêl hnam ropui leh chak pui pui-in an awpbeh reng mai leh khawvêl hmun hrang hrang, a bîkin Europe khawmualpui a awm darh ta deuh vekte pawh ram ropui lutuk din túrin an er chhuak leh thei a nih khu.

Israel ram leh Juda hnam aṭang hian zir túr kan ngah lutuk. Anni hi Assyria lalramin a hneha a awp (BC 733) lai a an darh hnu khan vawi tam an darh leh a. Europe ram hrang hrangah an awm satliah a ni lova, Indopui 2-na hma leh vanglai (kum 1941 tleh 1945 inkar chhung) khan German awptu Adolf Hitler-a thupêkin Juda mi maktaduai 6 chuang thah an ni a; a tam ber chu boruak chhia hmanga ur hlum an ni. Chuti chung chuan he hnam hi a dam khawchhuak satliah mai a ni lo.

Kum 1948 May ni 14-a (sorkar tak tak pawh an la din hma) Jewish Agency hotupa David Ben-Gurion-a’n Israel chu ram zalen a ni ta tih a puan hma aṭang daih tawh khan Europe khawmualpui leh khawvêl ram hrang hranga Juda awmte chu tuna Israel ram kan tih tâk ‘Palestine’ ram an tih ṭhinah khan British leh sorkar dang phal loh chungin an lût khawm a nih kha. An ram a zalen a, sorkar mumal pawh a din hma aṭang hauhvin an ram hualtu Arab ramte’n do rawnin hnam anga an dinchhuah tak tak hma a khawvêl aṭanga nuaibo tumin an bei nghâl a. Mahse, an hlawhtling lo mai ni lovin kum tam tak kal ta aṭanga sorkâr ngelnghet lo din tawh an ṭhenawm ramte chuan hneh thei lo satliah mai pawh ni lovin a duh hun hunah a sawp lêt thei a ni tih kan hria.

Israel chanchinah hian zir túr kan ngah êm avángin a kimchangin sawi hman lo mah ila, a tlângpui tal chu sawi loh phal chi a ni lova, indo thu ngawt a ni hek lo. An ram khu an ṭhenawm ram hausate ang lo takin tui-alh-thei leh boruak-alh-thei laih chhuah túr awm ve lohna a ni a, chu bâkah a ram pumpui khu a tírah chuan thlalér ramro a ni a, a ram puma 20% vel chauh khu buh leh bal/thlai leh thei chin theihna (arable land) a ni a. Chuti chung chuan an thluak an han vaivir tak tak a, keini Mizoramin kan thlawhhma lâka kumpui lingleta thawk chunga kan thla 3 ei khawp buh leh bál pawh kan thar mang loh lai-in anni chuan an ram mipui mamawh 93% aia tam an thar thei a ni.

Chu mai a la ni lo cheu. Buh leh bal, thlai leh thei tihṭiah, enkawl leh tam zawka thar dán kawngah zirbingna an han kalpui tak ta a. Tui harsat êm êmna ram a ni a, tui hmang tam lova buh/bal leh thlai chin hlâwk dán an thiam a, an ram chhim lam Negev thlalerah hmar lam aṭangin tui an la lut bawk a. A sap ṭawng takin ‘agriculture & horticulture technology’ changkâng leh hláwk lutuk tak mai an hmuhchhuah ringawt pawh chu khawvel ram changkâng intite hnênah man man takin an hralh mai a ni. Entawn tlâk mang loh ai chuan kan ngaihsán Israel hi entawn a ṭha hle.

Túna union finance minister, kha tih lai a union commerce & industry minister Nirmala Sitharaman-i’n kum 2015 March ni 25-a Myanmar nena ramri a kan insumdawn tawnna túr hmun pui ber Zokhawthar a Land Customs Station a hawn hma leh hawn hnu hi ngaihtuah ta ila. Mizorama chéngte hian kan la chhawr tak tak pha lova, kan chhawr mai mai lawk dáwn pawhin a lang hek lo. Phai lam aṭanga kan la a nih ngawt loh chuan Myanmar a hralh tham engmah kan nei miau lo. Chu chu rêl lo lut chungchângah pawh hian a ni tho mai.

A chhan bul her chu – buh-bal leh thlai thar/siam chhuah lamah hian Mizote’n tam kan tih hi a tam tham ngai lova, hei hi a buaithlâk. Insawiṭhaih lam bánsanin, kan hma a thil lo thleng tur atâna inpuahchah lam kan hawi hi a hun tawh hle a ni. Aizawl khawpui daifêma rêl lo lût hian phailam aṭangin chawhmeh, nitin mipui mamawh leh thildang rawn phur lûtin man tlâwm zawkin a rawn thlen dâwn a. Mirethei zâwk phei chuan kan chhawr hle dâwn. Mahse, he mi piahlam hi kan ngaihtuah a ngai a, a thawha kan thawh ngei ngei a ngai bawk.

Tun hma lamah kan thar chhuah leh siam chhuahte rêl wagon khat tak ngial pawh state danga thawn chhuak thei tura kan lo la inbuatsaih lo a nih pawhin kan hun a inṭan e. Rêl lo lûtin kan nitin mamawh hrang hrang a hun tak leh man tlâwm zâwka lei leh hralh chhawn theih túra a rawn thlen hi kan duhtâwk mai chuan kan hmabâk hi a êng hauh lo. Kan tharchhuah ve thawnchhuah tur lam hi mutmawh hnár mawha kan vei a ngai a. Rêl lo lûtin a thlen hnathawk tam tak mamawhna phuhru túr hian a bîk takin kan ṭhalaite an inpuahchah a ngai.

Bairabi-Sairang rel kawng siam a nih lai a an sawi fo chu hnathawk thiam tualchhung mi an awm lo, tih a ni. Tun aṭang hian ṭhalaite’n ṭan lâk a ngai a, rêl phurh túr bungraw hlán chhoh leh hlán thlâk hna ringawt pawh a tam dawn a, kan thawh loh chuan a thawktu tur tam lutuk an rawn lút dawn. Hmasâwnna hian a ṭha leh a chhia ken tel a nei zél a. Kan tâna ṭha, ṭangkai leh hlâwk túr zawnga her rem túr erawh chuan awmâwl a theih loh. Hna thawh a ngai a pumpelhna a awm lo a ni tawp mai. Chu chu kan hnam damna tur chu a ni bawk.