Guest writer
HC Vanlalruata
LENGPUI ṬUMHMUN CHINGCHIVET-2
Lêngpui ṭumhmun, Mizoram leh mipui-in kan neih chhun liau liau chungchang ziah nawn fo a ngai ta mai hi a vanduaithlâk khawp mai. Kim chang vak lovin he ṭumhmun din a lo nih dan hi kan sawi tawh a. A hre chiangte chuan a bul bera nawr chhuak a, Mizoramin thlawhna ṭumhmun central sorkar hmintu chu kan state chief minister hmasa ber Pu Laldenga kha a ni an ti a. Ani kha thla 19 emaw chauh a sorkar hman tihin a tla a, a taka rawn siam puitlingtu chu a dawta chief minister Pu Lal Thanhawla kha a ni a. A hawnna-ah erawh chuan Pu Zoramthanga a chief minister hman chiah chiah a ni.
Central sorkar aṭanga sum hmuh a tam tham lo chungin Mizoram budget aṭanga ruahmanna siamin Congress sorkar hmasa khan a lo siam zo a. A hnu zêlah pawh Mizoram sorkar thlawhna ṭumhmun, Mizoram mipui ta a ni ta reng a. Chu tih rual erawh chuan thlawhna ṭumhmun rêng rêng hi Airports Authority of India (AAI) hian enkawl chin a nei a. State sorkar ta a ni emaw, mimal enkawl a ni emaw, thlawhna ṭumhmun hrim hrimah chuan enkawl ngei ngei túr chin bituk a ni a. Chu chu ‘The Airports Authority of India Act, 1994’ leh a hnu kum 2003 a he dan siamṭhatah khan ziah lan a ni.
He dân bung 3-na section 12-na-ah khan AAI tihtur leh mawhphurhna hi chiang taka ziah lan a ni a. Chu tah chuan AAI hian ṭumhmun enkawl leh inbiakpawhna lam an enkawl ngei ngei túr a ni tih a ni a. Chu bâkah chuan thlawhna traffic service leh air transport service te hi AAI kut ngei ngei túr a ni tih a ni a. Thlawhna tlánkawng (runway) leh thlawhna tlánkawng aṭanga a inhunna tur kawng (taxiway) te, thlawhna din chawlhna hmun (apron), thlawhna a chuang turte lo buaipuina tur hmun (terminal building) hi an kut a ni a.
Chu mi piah lamah chuan terminal building pawna awm, ancillary building an tih mai, thlawhna ṭumhmuna lo ṭum túr leh thlâwk chhuak túrte buaipuina tur hmun a awm bawk a. Hetah hian air traffic control tower (thlawhna lût leh chhuak lo buaipuina) te, bungraw lût .leh chhuak lo buaipuina hmun (cargo handling) te, thlawhtheihna chawlh lailâwkna hmun (hanger)-te leh thlawhna a chuang turte’n an chuan hma a an lo chawlh hahdamna tur (civil enclave) te a huam a ni.
Hei lo pawh hi a tam mai. State sorkar emaw mimal enkawl thlawhna ṭumhmun hrim hrimah chuan thlawhna ṭumhmun an siamsak emaw, a nih loh pawhin a siamin an thiamna hmangin an ṭanpui-in an kawhhmuh tur a ni tih a ni a. Thlawhna thlawk lo kaihhruai ang chî rêng rêng (navigation) chu an kutah a awm a, thlawhna leh lei lam inbiakpawhna ang chîte, a hmanrua zawng zawng bun hna pawh an kut vek túr a ni. Thlawhna thlawk leh michuangte himnate, a chêtsual palh pawha chhanchhuah hna thawh thlengin thui tak an mawh a ni a. AAI chuan a hnathawkte hman tur chénna in bâkah hnathawk fate zirna sikul thlengin a ruahman ang. Thlawhna ṭumhmun chhûnga thlawhna chuang tur leh chhukte kalna tur lirthei bakah kangṭhelhna thlengin an mawhphurhna a ni bawk. Sawi vek sén a ni lovang.
AAI tihtur leh mawhphurhna hi AAI Act 1994-ah hian chiang taka a inziak chungin India rama ministry leh agency dangte ang bawkin an tihtur leh mawhphurhna hlen túr hian a nawra nawr chhuah a ngai fo ṭhin. Lengpui ṭumhmun a Instrumental Landing System (ILS) pawh khu AAI thuneitute hian a bun theih loh ti-in rei tak ṭan an khawh a, a theih ti a khatih laia Civil Aviation hotute’n a finfiahna néna an hlui tâk hnu-ah an bun ta hrâm a ni. Tún dinhmunah pawh hian an tihtúr leh tih theih reng tih loh an la ngah mai a. A nawr a kartu túr sorkarin a nawr tâwk loh avánga la ti lo mai an ni hlawm.
A hma lama kan lo ziah tawh ang khan Meghalaya thlawhna ṭumhmun neih chhun Shillong (Umroi ami) pawh a enkawltu AAI hian an tihlen a an tihchangtlun duh loh avangin court-ah an kal a. Meghalaya High Court chuan siamṭha turin thupêk a chhuah a. Túnah hian court thupêk avángin cheng vaibelchhe 500 sêngin AAI hian an siamṭha dawn ta a. Thlawhtheihna lian pawh ṭum thei tura siam túr a ni a, a tlánkawng pawh metre 550-a tihsei belh a ni dawn a. India rama Thailand ambassador Pi Chavanart Thangsumphant chuan kum tawp lamah Thailand leh Umroi ṭumhmun a in tlawh pawn ṭan tur thu hmanni lawk khân a puang a ni.
Tuna kan sorkar hian kan ṭumhmun neih chhun hi a ngaihven lo mai ni lovin a ngaihthah lui ni hialin a lang a. Hei hi Indian Air Force (IAF) kuta hlán túra thutlûkna an lo siam ngheh tawh váng a ang hle. A chhan pawh Lêngpui ṭumhmun zauhna atâna remchâng túra ngaih ram zau fê mai chu sorkarin IAF inbunna túrin, The Right to Fair Compensation and Transparency in Land Acquisition, Rehabilitation and Resettlement Act, 2013 tlawhchhanin a lo la (acquire) fel dér tawh mai a. Lengpui ramah leh Sihphir-ah mi 8 ram ve ve chu cheng vaibelchhe 198 leh nuai 78 chuangin a la fel tawh a. Hei hi IAF-te hnêna Lengpui ṭumhmun an hralh/pêk huna radar an bunna atána ruahman a nih ngei a rinawm.
Lêngpui a mimal 8 ram leh Sihphîr a mi 8 tho ram an lâksakna dán hi a hming chu The Right to Fair Compensation and Transparency in Land Acquisition, Rehabilitation and Resettlement Act, 2013 a ni chungin puanhnuai thil ni zâwkin a lang a, ‘transparency’ a awm lo khawp mai. Lêngpui pa, Lengpui a a ram an lâk zing ami kan zawh chuan kum 10 chuang kal ta daiha Aizawl pa pakhatin man tlâwm té té a a lei khawmsak niin a sawi a. An ram hi VC pass a nih hlawm aváng leh a leisakna a rei tawh avángin chêng sáng bî tê tê-in a leisak ni-in a sawi. A leikhawmtu hnen aṭang hian sorkar (Aizawl bawrhsâp pisa) hian a lei na a, a ram neitu hmingte erawh chu a tíra an ram hralhtute hming vek kha a nih hmel.
Chu mai pawh ni lovin hemi chungchang ‘Righ to Information Act, 2005’ hmanga zawhna lút chu an chhang ṭha duh lo hle niin zawhna zawttute hian an sawi a. Túnah hian thuneitu sang zâwkah an zawhna chhâng ngei túrin an zualko mêk niin an sawi. Chiang fel fek fawka chhâng lova an pehhêl kual vêl ni a a lan aváng hian rinhlelh an tizual hle. Chiang taka an chhán duh tâk loh aváng hian kan sorkar hian Lêngpui leh Sihphir a an ram lâk hi IAF hnenah an hralh nge, a thláwnin an pé zawk nge, hralh ni tâ se engzâtin nge an hralh tih pawh mipui-in kan la hre thei ta rih lo chu a nih hi.
An hralhna man zât chu engpawh lo ni tâ se, an VC pass kha an ram leitupa hnênah an pe hlawm a. Chu ti chung chuan an hminga la awm ram sorkarin a lâk thu hi an hre ve lo rêng rêng tih ram lâksak zînga hming chuang pakhat hian chiang takin a sawi a. Hemi aváng hian puanhnuai thil a nih a rinhlelhawm ta tulh tulh mai a ni. Sorkârin ram, an hming ngei a la awm a lâksak (acquire) dawn a, an hre miah lo ni a an sawi hi thil mak a tling hrim hrim.
Kan neih chhun, Lêngpui ṭumhmun hi Mizoram tá ni reng se tih hi duhthusám a ni. A chhan pawh sorkar laipui emaw, AAI-in emaw a tihhmasawnna hnaan tihṭhat tâwk lohva, neitu chan chang a na taka nawr thei dinhmunah kan ding reng dawn a. AAI Act, 1994 kan tárlan ang khian AAI-in a tihtúr leh mawhphurhna a hlen loh chuan central sorkar emaw-ah kan thlen ṭhin ang a. An tih ngei ngei túr an tih duh loh chuan AAI Act tlawhchhan hian a ṭúl dán a zirin an tihtur (mandate) an tih lohin court-ah pawh kan zualko mai dawn a ni.
Chu mi a nih loh vêk chuan, kan state sorkarin sum leh pai harsatna aváng leh chhan hrang hrang chhuanlam siam a a enkawl thei ngang lo ni a a inhre tak tak a nih chuan AAI kutah pawh a hlan mai ta lawng. An thu a nih chin a awm a, central sorkar a mawhphurhna lian neite an kar ngam miau si loh chuan Mizoram tâna chhe lo túrin AAI nén inremna ziakin an kuta hlan pawh a la zia zawk ang – IAF kuta hlan/hralh ai chuan. Sipai kuta a awm a, Defence Ministry hnuai a a awm tawh vaih chuan kan chhuh lêt leh mai mai tawh dawn lova, mipui mimir tâna khawlhkham leh harsatna an siam túr hi a namên lo takzet dawn a. International airport ni thei hial túra kan lo duhthusám chu, IAF kuta a awm chuan a tak a chang ngai dawn lo a ni.