DAN BAWHCHHIAT SAWI MAWI

Kan hriat chian ve phâk china kan chief minister zîngah Pu Laldênga chiah kha dán rorélna (rule of law) pawimawhzia hre chiang leh sawi awm chhun a la ni a. Pu Ch. Chhûnga ngaihdán ka hre chiang hman lova, Brig. T. Sailo kha sipai officer a ni bawk a, dán kenkawh thu-ah chuan a fírin a ngai pawimawh hlê tih chu kan hre hman ve a. A hnu lam ami, Pu Lal Thanhawla leh Pu Zoramthanga te kha chuan sorkar thuneitu ber nihna an chelh lai khân mipui emaw pawl liante’n an duh dána dán kenkawh mai pawi an tih loh thu kha an sawi ve ve tih kan hre pha ve.

Pu Laldenga khâ kan chief minister lo ni tawh zînga dán rorélna ang taka ram kaihhruai leh enkawl hi mipui leh mimal zalenna, a tam zâwkin an tam chhuanga a tlêm zâwk an rahbeh pawizia tlang taka sawi chhuak hmasa ber a ni a. A hun lai phei kha chuan mi tam berin an hrethiam pha lova, kum 1989 assembly inthlanah khan bial 2 a dinna-a pakhat zâwkah chiang takin a tlâk phah a. A thupui leh rinna vawn a tlâkpui kha pawi a tih loh thu a sawi lai ngei ka hre ve a ni.

A hnu lamah hian ram hruaitu tling hi kan nei ta lo niin a lang a. Hruaitu ni lovin vote hmuh loh hlauh vánga tui luang sulêt ngam lova mi tam zâwk leh pawl lian hruaitute ngaihdan ni a an hriat ang anga luang thli chhem nghín ang mai a thle mai mai leh tlawn chîng hlîr kan nei ta a. Pu Laldênga hnu a kan CM-te hian hruaitu nih an tling lo satliah mai ni lovin, thutiam tîra lakluh an nih nî a, India Constitution tlawhchhana an thutiam, India Constitution hrin India ram dan hrang hrang bawhchhiat mai pawiti lo zawngin thu an sawi ta vek mai.

Pu Laldênga hnu a kan CM pathum zîngah hian India Constitution leh chumi hnuai a ram dán hrang hrang hre chiang ber tura ngaih chu túna kan CM Pu Lalduhoma hi a ni a. IPS officer a ni ṭhin a, a training lai a ram dán a hranpa ngata zir a nih avángin ram dán bawhchhe zawnga chê emaw thu sawi túr emaw a ngaih hauh loh a ni. Chuti chung chuan kumin June ni 30-a central YMA-in Central Anti Drug Squad (CADS)-te ruihhlo man an hálral ni a khuallian a nihna a a thusawi hi a rapthlâkin a ṭha lo ngawt mai. A thusawi record hi a pawimawh lai kan ziak chhuak a, hei hi a ni:-

“Tuna ruihhlo kan dona-ah hian thilti tak tak turin, mi taksa han dap turte, mi inchhung dap theihnate, mi motor han dap theihnate, mi compound han dap theihnate thuneihna kan nei lo a ni. Kan CADS te pawh hian tlawmngaih chhuahin an thawk a ni mai a, thuneihna hi kan nei tak tak lova. Mi'n court-a min khin chuan khawtlang tihthianghlim tumtute kha thubuai nei-ah, thiam loh changah kan ṭang thei reng mai a. Thawh chak a har em em a ni - hemi avang hianin. Tichuan thuneihna engemaw deuh hlek néna hei hi tih a ngai mang e aw, tiin hman deuh atanga kan lo sawirik ve tawh thin a ni a.

“Chumi atan chuan Excise Act hi tlêma han amend a kaihsawih theih dan a awm em tih kan han en a, a lo remchang lova. Ama'rawh chu kan Police Act-ah hian Special Police Officer din theihna a lo awm a. Hei zawk hi hmang tangkai ila, veng tinah hian Special Police Officer indah ila, Police tak takte nen thawkho se la. Civil mi, a tuimi, a veimi thlan chhuahte nén thawkho ta ila - ruihhlo dona kawngah hian. Kha mite kha chuan mi han man mai theihna leh dap theihna kha thuneihna an nei a ni. Chutiang chuan ti ta ila kan 'effective' deuh ang a, kan ti a. Tunah hian kan home department-in an buaipui mek a.

“Tichuanin, khami kha a lo awm chuan túna harsa taka mahni bike-te, mahni motor-te thawh chhuak a, eiturte pawh mahni a intum chawp ngai a, a ṭhenah chuan ruahsur hnuaiahte, thlasik khawvâwtah te, mi, khawtlangin Krismas leh Kumthar te an lawm luih luih lai pawha tel ve thei lova daitáma in vah in vah thinnate, kha'ng zawng zawngah khan khawi maw lai-ah han awmkhawmna tur chawlhbukte pawh kan sa thei ang a. Khati’ang, thingpui leh a ṭul a, emergency a petrol han inthun theihnate, chaw han eikhawm theihnate, kha’tiang te te pawh kha engemaw funding khata ṭang khan a lo kal thei tawh ang a. Tichuan, chak zawkin, effective zawkin kan kal theih kan beisei a. Chu mi ruahmanna chu tunah hian a awm mek a.

“Tin, chutih rual rual chuan ziak loh dán nei hnam kan ni a. 'Mob rule' te-in khawvel hmun hrang hrang hi a kal fova, kan hria a. Keini erawh chuan ziak loh, kan kan pi-pu atanga kan chhawm kan nei a. Ka sawi zing ta viau mai a. He kan ziak loh dán hi kan hman ṭangkai a ngai a. Ama'rawh chu chetsual erawh chu a awl em em a, hmingchhiatte a awl a. Kan pi-pu atangin 'tláng-sâwi' te an ti a, khawtlangin 'i piai liai liai ang u' te an ti a. Misual leh mihnawksak chu khati’ang khanin tlâng-sâwite-in an ti ṭhin a. An in-leh-lote, an inte pawh an lo ṭhiah sakin, khua aṭangte pawhin an lo hnawtchhuak ṭhin a ni.

“Tin, a hnawksak zual tak tak, dam reng tlâk ni lova an hriatte phei chu an nunna thleng pawh hian an lo láksak thin a. Chu chu 'enga ti ngê?' an tih hian lal leh upate'n thu an han rem pawhin 'phûngin a vel a ni,' an ti mai a, a táwp mai a ni. A kal zêl thei tawh lo, 'appeal' na hi a awm rêng rêng lo a ni. Chuti’ang nei hnam chu kan ni a. Chuvang chuan kan 'social sanction' hi, kan ziak loh dán pawh hi kan hman ṭangkai thiam a ṭha viau-in ka ring a.

“Engkimah sorkar a inrawlh vek thei lova. Chawp leh chilha han chinfel ngai thilte a awm a. Court lam pangahte kan han thlen a, duh angin 'conviction' a lo chak thei lova, hunte a lo duh rei a. Chumi min phuhrûk túr chuan ziak loh dán nei kan nih hi kan hman thiam a ngai a. Tunah hian Police Commission din turin min rawn tur leh a - central lamin. Tunah hianin Pu Lalrokhuma ho hian an awm sa a. Police Commission kha tiang lam hawi zawng han din leh kha a hautak dawn si a. Tunah hian a ding lai, a ang tlukpui deuh ding lai hian case engzat nge an neih tawhte zir chiang phawt ila. Case te a awm mang lo a nih chuan din kha a ṭul lem lo tihna a ni a. A pawh khawtlai dán pawh hi i ngaihtuah ang kan ti a.

“Tin, chutiangin Human Rights Commission din turin min rawn nawr nasa a - central lamin. A ṭha khawp a ni, Human Rights Commission neih te hi. Ama'rawh chu, office hrang, vehicle engkim nen, an hlawh a tam ropui si a, a hautak êm êm dawn a. Kawng leh lama kan ṭhatpui rual rualin lehlamah túna kan CADS-te, ka kum puan committee-te'na in hmalâkna zawng zawng hi a rawn tikhaihlak thei a ni. Khawtlânga mi hnawksak deuh, 'home' a kan han dah mai mai angte pawh hi Human Rights Commission a din a, an complain chuan kan ti thei lo mai dawn a.

“Chuvang chuan kan thatpuina ai hianin kan 'social system' kalh zawng hianin a kal ang a, kan complain zûr zut ang a. Khawimaw lai a a ngawlvei satliahte hianin complaint hi an thehluh an thehlût ang a, che hlei thei lo hian kan awm ang a. Kan ramah hian sualna hi a zalén ang tih kan hlauh avangin chhuanlam engemaw tê tê kan siam a, kan 'delay' char char a ni. Ama'rawh chu, kan delay reng thei dawn lo, tih hun chu a awm lo thei dawn lova. Chutiangte chu a ni a. Dân nena kan len kawp a ngai viau bawk si a ni.”

Mimal zalenna rahbeh leh a tam tamin a tlêm zawk an rahbeh theihna atâna inphingchíl phalnate, mimal zalenna rahbeh theihna kan ram hruaitu lû berte’n an pek ngawt hi chu sawi a ngai. Veng/khaw YMA branch/JAC hruaitu pawh ni pha lo, veng keltil tlangvâl pâwr fâl avâng ringawt pawhin mihring nunna hlu tak lâk theih a nih lai-in ram hruaitu-ah pawh a lû ber, India Constitution a mimal zalenna humhalh tura thutiam ngatin he tianga tharum thawh túra pawl liante an fuihpawrh zêl hi chuan kan ram hi a ngaihtuahawm ngawt mai. Dan zâwm túr leh dan rorélna ngai pawimawh túr chu sawi loh dan bawhchhe zawnga kal tura fuihna chhe tak kan ram hruaitute kâ aṭanga a chhuak ṭhin hi a vanduaithlâk takzet a ni. Mizoram leh hnam hmabâk hi a thim ngawt ang le.