DAN BAWHCHHIAT SAWIMAWI-2

He thil hi kar hmasa khan ziah zui awm tak a nih lai-in October thla tawp lam leh November thla bul hi Mizoramah chuan khaw tuihul inṭan hun a ni miau mai a. Kan kawngpui siamtute’n kawngpui siamṭhat hun bawhpelh lova chêt an lâk ṭan a hun êma hriatna avangin kan han pêng zuai a ni. Aizawl khawpui chhûng kawng siam mek a ni a, chu tih rualin kawngpui pawimawh dang, a bîk takin Aizawl-Sairang-Kolasib-Vairengte kawngpui pawh an thawm ṭhat thuai kan beisei a, a thawktu company (NHIDCL) leh a hnuai a contractor-te pawh na zawkin sorkar ngei-in nawr se la. A ṭul chuan Delhi lam thlenga nawr túr a ni ang.

A hma lama kan ram hruaitu lu berte’n dan rorélna pawisa lo zâwng leh an tam chhuanga pawl liante mimal chanvo leh zahawmna thlenga bawhchhiatsak a, tihbawrhbánsak túr hawi zawnga an fuih ṭhin thu kan sawi kha i chhun zawm leh ang hmiang. Kumin June ni 30-a central YMA din CADS-te’n ruihhlo an tihchhiatna a tel ve kan chief minister Pu Lalduhoma thusawi dang kha chu kan chip tawh a. Tunah khami ṭum vêka a sawi, Police Act tlawhchhana Special Police Officer din chungchang a sawi leh state human rights commission (SHRC) din an tihkhawmuan luih chungchang a sawi ngaih thutak loh theih loh kha tunah chuan kan luhchilh ang.

CM hian he hunah hian CADS te’n ruihhlo do hna an thawhna-ah thil ti tak tak a, mite man, mi in leh a hungchhung dap tur leh an rinhlelhte taksa bakah lirthei dap turin thuneihna an nei lo chu a vei thu a sawi a. “Thuneihna engemaw deuh hlek néna hei hi tih a ngai mang e aw, tiin hman deuh atanga kan lo sawirik ve tawh thin a ni a,” a ti a ni. Hetianga tlawmngai pawlte leh ruihhlo dotu, danin thuneihna a pêk si lohte thuneihna pek dán tur a ngaihtuahna-ah Mizoram Excise Act siamṭha hreta a tih dán kawng a awm loh lai-in Police Act hmanga special police officer (SPO) din theihna dan a lo awm thu a sawi ta a ni.

Ama ṭawngkam ngei chu he tiang hi a ni – “Hei zawk hi hmang ṭangkai ila, veng tinah hian Special Police Officer indah ila, Police tak takte nén thawkho se la. Civil mi, a tuimi, a veimi thlan chhuahte nén thawkho ta ila - ruihhlo dona kawngah hian. Kha mite kha chuan mi han man mai theihna leh dap theihna kha thuneihna an nei a ni. Chutiang chuan ti ta ila kan 'effective' deuh ang a, kan ti a. Tunah hian kan home department-in an buaipui mek a,” tiin. Tláwmngai a ruihhlo dapa thawkchhuakte hahzia leh insenso dan sawiin, he dan behchhan hian khawi laiah emaw awmkhawmna tur chawlhbukte a sak theih ang a, thingpui inna leh petrol thunna fahran pawh a tumsak theih dan leh chaw eikhawmna tur pawisa pawh a awm dawn niin a sawi a ni.

Kan CM thu sawi hi ṭha awm tak, a takah erawh chuan ṭha hauh si lo leh hlauhawm tak a ni. Mimal zalenna, chanvo leh zahawmna rahbehsak a tihbawrhbánna lam hawi a ni. Rambuai lai a, MNF-te do tura Mizo Union mite silai vawntir ve rawtna ang rawngkai, khatih laia kan hruaitu ropuite’n Mizo leh Mizo inkâra tharum thawhna lian tham chhuak thei tur a nih avánga an hnawl ták ang chi kha a ni a. India ramah hian Police Act hmanga SPO ruat hi an ti ve fo a. Kashmir lamah te leh Communist hel pawl (Naxalite/Maoist) chet hluarna state-ah te an ti ṭhin.

Dán dik tak anga an thuneihna hmang túr leh dán pawh an hnathawhna atana hman túra zir chhuak Police officer-te mahin mihring zalenna chanvo leh zahawmna vawnhim thuthlung kalha pawi an khawih fo lai a, chutiang zir ve rêng rêng lo SPO atâna ruat a, khawtual mi phúr zual leh mahni phúr phúra phúr a an kuta thuneihna kenkawh châk zek zekte kîlkawitir kha a him lo takzet. A bîk takin Naxal-ho chêt hluarna Chhattisgarh state-ah te chuan SPO an ruatte hian dán bawhchhia-in pawi an khawih nasa a. ‘Salwa Judum’ an tih tâk mai, Chhattisgarh a state sorkarin rinrawla a neih SPO leh a chekawite chêt dan râpthlâk lutuk, mi vau, nghaisak (phingchíl), rinhlelh apiang man mai mai leh thah bâkah khaw engemawzât hál a thleng a, India ram pum a nghawr dawt a nih kha.

Naxalite/Maoist hovin sorkar an chhaih buai nasat chhuanlamin Chhattisgarh sorkar chuan SPO an ruat zîngah hian kum pawh la tling lo an tel tam viau ni-a sawi a ni a. Child Soldiers Global Report 2008 – India in a tárlan dán chuan ‘Salwa Judum’ boruakah hian mimal zalenna leh chanvo bawhchhiatna rapthlâk tak tak a thleng a, tam takin nunna hial an chán phah a ni. He thil thleng hian mimal zalenna, chanvo leh zahawmna a tibawrhbâng satliah lova, kum pawh tlinglote chu dán kalha a tharum thawhna-ah a hruailut niin CSG Report 2008-India chuan chiang takin tarlan a ni. Kashmir lam phei chu sawi loh a lêng.

Police Act, 1861 tlawhchhana SPO ruat theihna hi Kumpinu sorkarin India ram zalenna sualtute rahbehna atana dána siam kha a ni a. Tunah hian paih (repeal) daih tawh awm a nih lai-in state sorkar tlêm te-in he dán tlawhchhan hian SPO an din a. Chutiang ti state-te chu firfiak pawl chetna hmun emaw Maoist/Naxal-te chet hluarna state-te a ni hlawm a. He’ng state-ah te pawh hian an hmang sual (abuse) nasa tih chu ‘Salwa Judum’ ringawt pawh hian a tichiang tawk hle. State buai chu sawi loh, India rama state ralmuang bera inchhâl Mizorama hman ve han rawt ngawt mai hi a ngaihtuah tawi thlâk ngawt a ni.

Ruihhlo vánga Mizorama chhungkaw tam berin harsatna kan tawhte hi zêp thu a chéng lo. Chutih rual chuan ruihhlo vánga harsatna kan tawhte sutkianna atâna dán bawhchhe zâwng leh tute-emaw laka tharum thawh a, an zalenna, chanvo leh zahawmna tibawrhbâng zâwnga ram hruaitu lû ber aṭanga rawtna awm ṭhin, infuihpawrhna ni tel bawk si hi a him ngang lo a ni. Hei hian dán bawhchhe ve lo emaw, dán an bawhchhia tih finfiah hauh lohte nunna lâk thleng a thlen thei leh ngei dawn a. SPO din tihte hi chu tih sa loh loh a ni e.

Kan CM-in state human rights commission (SHRC) chungchang a sawi dan pawh hi a ṭha lo hle: “Tin, chutiangin Human Rights Commission din turin min rawn nawr nasa a - central lamin. A ṭha khawp a ni, Human Rights Commission neih te hi. Ama'rawh chu, office hrang, vehicle engkim nen, an hlawh a tam ropui si a, a hautak êm êm dawn a. Kawng leh lama kan ṭhatpui rual rualin lehlamah túna kan CADS-te, ka kum puan committee-te'na in hmalâkna zawng zawng hi a rawn tikhaihlak thei a ni. Khawtlânga mi hnawksak deuh, 'home' a kan han dah mai mai angte pawh hi Human Rights Commission a din a, an complain chuan kan ti thei lo mai dawn a.

“Chuvang chuan kan thatpuina ai hianin kan 'social system' kalh zawng hianin a kal ang a, kan complain zûr zut ang a. Khawimaw lai a a ngawlvei satliahte hianin complaint hi an thehluh an thehlût ang a, che hlei thei lo hian kan awm ang a. Kan ramah hian sualna hi a zalén ang tih kan hlauh avangin chhuanlam engemaw tê tê kan siam a, kan 'delay' char char a ni,” tiin a sawi a nih kha.

SHRC hi sorkar laipui-in state tina din vek túrin a ti a. Supreme Court-in hemi chungchângah hian kum 2015 khan thutlúkna a siam tawh bawk a. Chutah chuan Mizoram tiamin SHRC la nei lo state-te chu thla 6 chhûnga din vek turin thu a pe a (Dilip K Basu Vs State of West Bengal & Others). Chuti chung chuan Mizoram hi India ram state SHRC nei lo tlêm te zing ami a la ni fan a. Zofa Welfare Organisation (ZWO) chuan Supreme Court thupek zawm duh lova Mizorama commission din a la ni lo hi Gauhati High Court-ah kum 2021 khan an thlen a. Nikum September thla khân High Court chuan thla hnih chhung ngei a SHRC hi din turin Mizoram sorkar a hriattir a, a din lo a nih chuan hremna na tak pêkah a vau nghal a ni.

He tiang a nih tâk aváng hian sorkar chuan hriattirna chhuahin SHRC chu din angin a lantîr a. Hei hi nikum December thla bulah khan sorkar ukil chuan High Court a hrilh a. Mahse, tún thleng hian he commission chairperson tur emaw member turte emaw ruat a la awm ta chuang lo a. CM-in commission din hi sum a hek a, senso a tam dawn a tih hi a dik a, chuti chung chuan Mizoram sorkarin commission engemawzat din a ni tawh a. A hautak êm êm vek. A hautakzia chhuanlam siam hi kan pawmsak a nih pawhin mimal zalenna, chanvo leh mihring zahawmna tihbawrhban zêl theihna atâna SHRC din túr tihkhawtlai hi chu chhuanlam tling lo leh chhe ber a ni.