Guest writer
HC Vanlalruata
VAI-IN MIN ZUAM
Mizorama chéng tam tak hian tlawma lâk nachâng kan hre lova, ṭhenkhat chuan thil kan hriat loh váng a ni a, ṭhenkhat erawh chu an ṭan zâwng sorkar lai a nih avang a ni a, ṭhenkhat erawh chuan kan ngaihtuah (peih) lo/chîk lo hrim hrim a ni awm e. Vai company lian leh contractor/supplier-te’n min zuam dán êm êm hi chu kan sorkar kal tawh leh tuna sorkar lai mêk thiam loh hi a ni tih loh theih a ni lova, sorkar (ministry) a nih rualin sorkar hnathawk thuneihna sang tak neiho chalah hian phung chu a tawp a ni ber mai awm a sin.
Ngaihtuah chiang teh ang u. Tun hma khan National Highway kan tih maite hi state PWD-in an thawk ngai hauh lo túrah kan lo ngai ṭhin a, Meghalaya state-ah chuan an thawhna a rei tawh a, Shillong a kan zin ve ṭhin lai khan kan fak hle ṭhin. Hmanni lawk khan PWD senior engineer pension tawh nén kan inbiakna-ah chuan kan kawngpui chhiat leh tlo loh chhan hi kan ram lung (stone/boulder) sak/chan (chang) tâwk loh kha a chhuanlam a, chu bakah kan rama fúr laia ruahtui tam luat a chhuanlam bawk a. Lung chang kan nei lo a nih chuan alkatra leh cement te ang bawkin state ṭhenawma lung chang ṭha hmang thei túrin estimate siam mai awm.
Fúr lai a ruah tam váng tih hi a dik ang – kawng chhiat chhan ber pakhatah chuan. Mahse, khawvêl puma ruah tamna ber Cherrapunji kawnga kan kal khan a ṭha êm êm mai tih kha ka mitthla-ah a la châm reng a. Kan ngaihsán bîk lêm loh Meghalaya sorkârin khawvela ruahtui tamna ber panna kawngpui ṭha taka a siam theih a, kan rama kan siam ve theih loh chhan hi dap chhuah chu a ngai a ni. Indian Road Congress (IRC) mithiamte khân kan ram leilung sample la-in an zir chiang dawn tih kha kan lo hria a, an lo kal ngei bawk a. Mahse, kawng tlo siam dán túr an rawt ang kha a takin kan hmang ta lo a ang riau mai.
Kan kawngpui chhe lutuk deuh reng mai leh tlo lo lutuk mai hi a bul ber zawk ni a lang chu hnamdang company leh kan state PWD hnuai a contractor-te’n kan sorkar an zuam êm êm váng hi ni-in a lang. A sum petu ber an zuam avángin engmah sawi ve lem lo leh thuneihna nei lova an hriat mipui phei chu min nuthûri zuam satliah lova, min zah lova, min namnúl reng mai a nih hi. Hemi phénah hian vanram lam rim nam rêng rêng lo thil a awm tlat a ni.
Vawi khat chu company lian tak mai, India ram hmun hrang hrangah pawh hna thawk kual tawh a an hotu pakhat nen kan titiho a. Nagaland-a tui hmanga kawlphetha siam chhuahna tur (hydro-electric power project) tender an chhán chungchang a sawi a. Tender an chhán hnu khân Power Minister pisa-ah an va leng a, hna chu an chan an beisei thu an va sawi a. Chu Minister chuan, eng danga lo chhâng ta lo chuan he hna thawhna atana sum ruahman zat (estimated amount) aṭanga 20% an pêk chuan hna chu an company a thawhtir mai dawn thu a lo hrilh ta mai a.
“Kan thiante nen kan inen a, hna thawhna tur sum ruahman aṭanga 20% kan pek chuan hlêp kan nei miah dawn lo tih kan hre vek mai a. Chu chu minister chu kan han hrilh dêk dêk a, ani chu a ding hluai a, a dawhkán chum pahin, ‘we don’t do like you bloody Indians do’ tiin min án khum ta a, meikhupin a pisa chu kan chhuahsan ta a ni. A dawhkanah lah chuan India hnam puanzar a tar ve váng bawk si a,” tiin a sawi. Kan titina-a a thil sawi hian ka ngaihtuahna a tithui takzet mai.
Kha hydro-electric power project kha a hnathawhna tur sum ruahman aṭanga 20% kha Minister kha pe-in lo thawk ta tak tak se la, enge thleng zui túr chu keini ang he lam zu hre thúk ve hauh lo pawhin rin dán chu kan nei thiam ve mai a. Hna hi an thawk hauh lo ang a, pawisa an la ṭeuh thei a, a nih loh chuan chhe tak leh kawlphetha a nih túr ang siam chhuak lovin an táwpsan emaw, a tíra sum ruahman ennawn (revised) a nasa taka tihpun chhoh emaw a ngai ngei ang.
Ṭhenkhat chuan hna thawh miah loh êm êm chu a theih dâwn em ni tih zawhna in rilru-in in zâwt ngei ang. Theih e, theih chiang e. A bîkin phailam contractor/company liante hian Mizoram sorkar hi an zuam êm êm tih hi a chiang a. Tourism department hnuai a Ropeway leh Skywalk project thawktu tur contractor-te pawh thawk miah loh deuhthaw-in (a… an thawk miah lo a ni ber e) pawisa an rût ṭeuh a, an bibo daih mai a ni. A chhuitu ACB lam pawhin a pawisa bo aimahin a contractor-te zawn hna an thawk nasa zawk mah chu a nih hi. Pawisa an chelek tak takna-ah chuan theih loh hi a lo awm lo.
Congress hun hmasa a Tuipanglui leh Kau-Tlabung mini hydro electric project-te pawh kha a thawktu company Eastern Overseas Corporation (Mumbai) neitu kha sorkar thuneitute nen an inhnimhnai tih hria-in Rev. Zairema leh Pu Bualhranga khan court lamah an pulût zui leh kha a ni a. Kha ta an tih dan kha chu, a tira sum senso tur ruahman aia tam daihin an ennawn (revised) a. Pu MC Lalrinthanga (fam)-in ‘Thudik Hailanna’ tih lehkhabu a ziahah chuan hetiang hian a ziak a: “Tuipanglui Hydel Project – original estimate (1991) Rs. 980 lakh, revised estimate (1996) Rs. 1,935 lakh, re-revised estimate (1997) Rs. 2,958 lakh, re-re-revised estimate (2000) Rs. 3,721 lakh. Hei bakah hian Kau-Tlabung Hydel Project chu a tira senso tur ruahman (original estimate) kha kum 1991 khan Rs. 482 lakh a ni a. Kum 1996 bawk khan Rs. 2,180 lakh ah tihpun a ni a, chumi piahlamah chuan kum 1998 khan tihpun belh lehin Rs 2,518.73 lakh a tihpun a ni a, chu mai chu duhtawk lovin a vawi thumna atan kum 2000 khân estimate hi Rs. 3,253.03 lakh in tihpun (revised) leh a ni,” tiin.
A bilha tho ta lo chu he ti khawpa hydel project 2 thawhna atâna sum ruahman an puntîr nasa hle chung hian kawlphetha a siam chhuak thei lawk lova. A khâwl lah chu Serchhip khaw lai a an pawngpaw dah avangin a chhe hman a. UK aṭangin a thar an chah leh a. Mizoram sorkar leh a thawktu inremna-ah India pawisa hlut zâwng anga ziah a awm chungin UK Pound hlutna anga sum inpe tura inremna ziah a ni bawk a. Hei hian sum sén a tihpun phah nasa hle. A chhan chu khawl chhe thlâkna túr khawl thar an lei dawn khan UK pound laka India pawisa hlutna nasa taka tlahniam khan senso a tihsán phah nasa êm êm a ni. A kimchang chu kan luhchilh lovang.
Nagaland power minister ang hi Mizoram hian kan nei ve ṭeuh a. An hun lai-a mawhphurtu chu minister/MLA te leh officer/engineer-te vek an ni. Chutih rualin PWD, Power & Electricity leh PHE department engineer tam tak fihlim lohzia pawh hre chiangtu tam tak kan awm tih a chiang. Chu chu kan rama hmasawnna hna chhiat chhan hrang hrang bâkah kan rama hna rawn thawktu phailam company/contractor leh kan department ṭhenkhat hnuaia thawktu contractor-te ngei pawhin sorkar, department leh mipui min nuthuri zuam chhan bul ber chu a ni. Kan sorkar hotu leh sorkara thuneitute hi hmeichhe buanchak lo an sawi ang mai a, sum hmanga bawhthlûk zung zung theih an nih miau chuan anni chu sawi loh keini mipui pawhin zah kan phur ngai dawn lo tih hi i chiang ang u.
He tiang hi a lo awm theih chhan chu a hma lama kan sawi ang a, sumdawng (contractor/supplier) leh sorkarna chelhtu leh sorkar hnathawk liante thianghlim lo taka an inmawngzawm (unholy businessmen-politician-bureaucrats nexus) vang a ni tlângpui a. Chu chuan hnung-thak inhiahsak tawna induhsak kual (quid pro quo) a hring a ni. He tiang hi kan rama thuneitute thiltih duhdán a nih miau avangin a nih túr angin hma kan sawn thei lo mai pawh ni lovin, mipui sum tam tak a lo thlawnin a luang ral a, hmasawnna hna-in a tuar a. Chumi piahah chuan Mizoram pawn aṭanga hna rawn thawkte pawhin min zuam phah a. Kan hnam zahawmna hi mi ṭhenkhat hian an hralh reng a, hmuhsitawmah min siam mek a ni. Mipui kan ṭhanharh a hun ta takzet mai.