
Guest writer
HC Vanlalruata
KOHHRAN LEH SUAL
Hmanni lawka tiak ta, Mizorama kohhran lian ber Presbyterian kohhran rorelna inkhawmpui lian ber dawttu leh thutlukna siam kawnga thuneihna sang ber dawttu Presbytery 51-a inkhawmpui rorelnaa thutlukna siam thenkhat kha a lawmawm a. Kohhran mipui leh dinhmun pawimawh chelh zingah eirukna (corruption) duh lotu leh ngaimawhtu an tam thawkhat ta tih a lang chiang hle. Rahbi pawimawh tak pakhat a ni tih loh rual a ni lo.
Presbytery inkhawmpui rorelna-ah hian Aizawl East Presbytery a rorelna a kalkhawm palaite chuan, “Synod hian eirukna leh hlemhletna hi tun aia nasa zawkin do rawh se,” tih putluh chu an pawm a. He Presbytery inkhawmpui palaite vek hian, “Kan ram leh hnam siamthatna turin khawtlang leh ram hmasawnna hna thawktute’n rinawm leh dik taka hna an thawh theih na’n Synod-in hma la rawh se,” tih leh, “Kan ram politics kalpui mek hi siamtha turin MPF-in tun aia chak zawkin hma la rawh se,” tih chu an pawm bawk.
He Presbytery inkhawmpui veka lut, Sorkarin contract hna a pekte’n an hralh chhawng thin tihtawp a nih theihna atana hmalak ni se, tih rawtna erawh chu a hma amite’n a huam tel tho a ngaih avangin pawm a ni lo. Chhimphei Presbytery inkhawmpui chuan “Tun aia nasa-in Synod-in hlemhletna do rawh se,” tih an pawm a. Aizawl Central Presbytery chuan, “Kut tling lo a sum lakluh leh a thlawna sum sem leh dawn a tawp theih na’n kohhranin nasa leh zualin hma la rawh se,” tih an pawm bawk a ni.
Mizorama kohhran lian ber hian tih tak taka eirukna a do hi kan la hriat ngai loh avangin Aizawl East Presbytery-in ‘tun aia nasa zawkin do rawh se’ a tih leh Chhimphei leh Aizawl Central Presbytery palaite’n hetiang deuh bawka thulut an pawm hi chu kohhran hmai phihfai tumna lek fang a ni awm e. Kohhranin eirukna a do teuh ber chu kum 1982-a Presbyterian Kohhranin ‘Corruption Do Kum’ a puan kha a ni.
Zep nak emaw, district council hunlai leh Mizoram UT sorkar hmasa (Pu Ch. Chhunga kaihhruai)-ah khan eirukna hi a awm hauh lo chu kan ti lo na-in mipui thikthu tichhe tham hlemhletna lian tham leh langsar a awm lem lova, mipui kan la thanharh loh vang pawh a ni thei tho. Kum 1978 leh kum 1984 inkara People’s Conference (PC) sorkar kha eirukna/hlemhletna kawngah hian an fihlim loh em avang leh mipui mimir ngaimawh tham a nih avangin kohhran mipui nawrna avanga kha ‘kum puan’ kha lo piang ta a ni berin a lang.
PC sorkara chief minister Brig. Thenphunga Sailo kha amah ngau ngau chu eirukna lama fihlimah mipui mimirin an ngai tih loh rual a ni lova, amah kha chu helamah hian a hmingchhe hek lo. Kum 1984-a an tlakchhan langsar ber chu Mizoram buai tihtawpna atana inremna thlen tura inbiakna tithuanawptu leh Mizo leh Mizo inkara hem thlaka indotirtu a ngaih a ni vang a ni. Chutih rual chuan a minister leh MLA-te pamham lutuk leh CM ber tu leh fate’n sorkara contract hna an hmu tam lutuk khan sawi chu a hlawh hle. Minister leh MLA-te’n Aizawl khawpui laili-a ram tha ber ber inpe a khaw-eng zah hauh lova ram an intheisem khan mipui thikthu a kaitho bawk.
Chuti chung chuan kum 1982-a Presbyterian Kohhranin ‘Corruption Do Kum’ a puan kha chu a thawm a len hu-in ‘su a ti leh se’ (damp squib) an tih ang kha a ni a. Mipui chanai leh ram hmasawnna hna thawhna tur cheng nuai tel (khatih hunlai kha chuan kan kumtin budget sum ruahman pawh a la tlem a, nuai bi kha tam tak a ni) eiruk chungchang leh eirutute chungchang kha an khelin a tak ram an sawi pha lo hrim hrim a. Kan kumpuan puangtute khan a serh thenna ang chauhvin a hmingin eiruk do kum puan an puang ve mai mai a ni.
Mipui sum (public money) tam tham tihchingpen/eiruk chungchang kha an sawi pha hauh lova. Sorkar hnathawkin ama mimal thila sorkar pentui a lo hmante, minute khat lek pawha pisa a tlai leh a haw hmate pawh sorkar/mipui sum eirukna a ni, tiin an thliar sin (hair splitting) ta chiam mai a. A tak ram kan thlen hma-in ‘Corruption Do Kum’ chu a hlawhchham ta nghal der mai a nih kha. Pawi tak a ni, pawi tak.
Sorkarna chelhtu leh thuneihna chelh a, mipui chanai bakah hmasawnna hna thawhna tur sum tam tham tak mai mahni sahmim tihpuarna atana hmangtute chu an thaw huai mai dawn tih a chiang reng mai. Amah kan Pu Lawta’n, kan chief minister hlui-in meizial leh vaihlo kaihhnawih a do nasat lai a, “Kan pu berin meizial, sahdah leh khaini do turin min fuih a, kan dote hi do a hautak lem lo bawk a, kan hneh ngei ang chu,” a tih ang deuh khan, kum 1982 kha chuan kan do ber kha a hniam ta a. Mipui mimir ngeng chhuntu ber kan do phak tak lovah chuan kan khati ta mai mai reng a nih kha.
Kum 1982 eiruk do kum puan kan sawi ta sa sa a, eirukna do tak tak tur chuan kohhran hruaitute a rinna nghah ngam hi a harsa mai a ni tawh lo, an kuta eiruk do hna papek hi a tih a tih chi loh hial a ni tawh. Kohhranin na taka a nawr thin avangin vawi 2 chu zu khapna dan khauh tak tak siam a hman a ni tawh a, a hnuhnung zawk hi hman mek a ni. An nawr lam chu nawr chak tak an ni a. Kum 2018 inthlanpui a tla ta (vawi 2 zu zawrhna dawr hawn phalna pe ngam) kan chief minister hlui khan vawi 2 an tlak hnu-ah kohhran duh loh zawng reng reng tih an tum tawh loh thu a sawi ruai mai a nih kha. Dawl zawrin a zawr tak meuh a ni.
Heti zawng hian kan chhut ngai lo mai thei. Mizorama mihring cheng hi za-ah za deuhthaw Kristian niin kan inchhal a. Chhim thlang lama Chakma Buddhist-ho bakah hna hrang hrang thawktu Muslim leh Hindu sakhaw betute tih loh hi chu Kristian inti vek kan ni mai. Presbyterian kohhran website-a an tarlan dan chuan kohhran mi hi 6,26,958 an nei a, bial vawng leh vawng lo zawng zawng nen pastor hi 605 an awm a, kohhran upa 5,971 an awm bawk.
Kohhran lian ber dawttu Baptist Kohhran-ah hian member 1,73,952 an awm a, pastor 179 leh pro-pastor 26 an awm a. Kohhran upa 3,450 leh deacon 4,139 an awm bawk. UPC (NEI) leh UPC Mizoram te hi kohhran lian leh an ni a, mahse an kohhran website-ah hetiang hi an tarlang ve lova, Salvation Army lah chuti bawk. Chuti chung chuan Presbyterian leh Baptist kohhran ringawt pawh hian member nuai 8 chuang an nei a ni. Kohhran hrang hrang nen chuan nuai 10 chuang chu kohhran member an ni ngei ang.
Chutiang zat Kristian/kohhran member-te leh hruaitute chuan an member zinga tam tak zu in lo turin an zirtir hneh lova. Chauh thubarawhin zu khap turin sorkar an nawr ta chiam mai a, inthlan dawnah phei chuan a vau-in an vau a ni ber e. Kohhranin eirukna an thununa an khap theih loh chhan hi Bible-a ‘tangka sum ngainat hi sual tinreng bul a ni’ tih thu kan pawm tak tak loh vang leh ‘duham chu milem biakna a ni’ a tih hi kan thupui innghahna a nih ngai reng reng loh vang a ni a. Mahatma Gandhi lem chuanna (pawisa) hi kohhran hruaitute hian an be nasa em a, hei baka milem biak a awm thei chuang dawn em ni?
Tunge hei hi hnial thei? Covid-19 hri len lai a, sorkar laipui leh Mizoram sorkar sum hmuh a kiam kawk kawk lai pawh khan kohhran thawhlawm tlingkhawm chuan pun lam a pan reng a. Kohhran hruaitute chuan thawhlawm a pun zel theih na’n ‘financial campaign’ hi an uar duar mai reng a nih hi. An thlakip hlawh phu lova hausa tih hriat ngawih ngawihte thawhlawm thawh an hnawl phal lo satliah a ni lova, chutiang mite chu kohhran tana mi tangkai-ah lawm taka pawmin kohhran rawngbawlna-ah a lailum an luahtir zawk zel a ni.
Hetiang khawpa sum lakluh leh thawhlawm a tam theihna atana thahnemngai, kohhran thawhlawm tam tham thawhtute sum lakluh dan thianghlim leh thianghlim loh thliar thei lo khawpa duham hian eirukna an do hlawhtling ang em? Eng ti’anga hmuh nge tih pawisa hauh lova pawisa (Indian rupee) a nih phawt chuan pulpit hma a hlan thianghlim thei khawpa inngaite hian Pathian pawi an sawi ang nge, an tilawm ang? Jerusalem biakin hungchhunga sumdawng, Isua Krista’n hruihrual hmanga a vuakte nen khan an danglam chuangin a rinawm loh.
Kohhran chhungkua a eirukna leh hlemhletna do duhna a lo piang ta hi kan sawisel lo mai ni lovin, a lawmawm em em zawk a ni. Chutih rual erawh chuan kum 1982-a kohhranin ‘Corruption Do Kum’ a puan ang deuh khan ‘su a ti leh se’ ang a, kan zuzi leh ang tih hlauhna hian min tham a. Kan kraws put kha Lal Isua Krista kraws put ang, Israel ram thing upa, chang leh rit ni lovin, duh hun huna paih bawl bawl theih, plastic a siam kraws a nih kan hlau em em tawh a ni.
A chhan chu kohhran a a lailum luah a, ‘Pu Chanvoliana’ ti a koh mai tur khawpa chanvo pawimawh chelhte hi kohhran leh khawtlanga an thawh hlawh diktak pela an eiruk sum an thawh hnem vanga hetiang dinhmun chelh hi an nih hriatna a lian tawh em em a. Chu’ngho kaihhruaina hnuaiah chuan eirukna hi a tak takin kan do thei lovang tih kan hlau zek zek tawh a ni. An wallet pawh Mahatma Gandhi album ni mai awm khawpa thau leh an bank account-ah a dang a dah luh theih tawh loh ang a, tih khawpa sum thianghlim lo kawl tamte kohhran huanga ngampa taka kan khawi ngam chhung chuan kohhran hian eirukna hi a do hneh lovang tih a chiang a ni.
Eiruk do hna hi sorkar tihtur chu a ni teh meuh mai a, a ven leh dona atan hian dan pawh a tam na rawh e. Mahse, eiruk hmangte hi lehkhathiam leh dinhmun sang tak tak chelh an nih avangin man chhuah a hrem a harsa hle a, sorkarah chhantu an nei lian hle zel bawk. Kohhranin a do dawn chuan a do hma atangin a inenfiah a ngai a. Eiruk hmangte tlangnelna a nih chhung leh kohhran hruaitute’n tangka sum (thawhlawm) neih tam an ngaih pawimawh em em chhung hi chuan an do hlawhtling ngaiin a rinawm loh a ni.