
Guest writer
F. Vanlalrochana
ISAIA 40-66
Isaia Lehkhabu hi Hebrai Bible zingah a tel a, Kristiante Bible-ah pawh Thuthlung Hluia mi a ni a, thu inhlanchhawnnah chuan zawlnei Isaia ziak nia sawi a ni. Thuziak pawimawh leh nghawng nei thuk tak a ni a, hnam chanchin sawina te, hrilhlawkna te leh poetry a inpawlh chiat a ni.
Mi thiamte chuan Isaia Lehkhabu hi a tlangpuiin a bu chhunga hnam chanchin inziah dan leh a ziah dan kal hmang aṭangin hlawm lian pathum-ah an ṭhen ṭhin.
A ṭhen hmasa ber hi Isaia hmasa ber emaw, Isaia diktak emaw tia sawi a ni fo a, hetah hian bung hmasa 39 a tel a ni. Hemi ṭhenah hian Lal Uzia, Jothama, Ahaza, leh Hezekia te lal lai hun BC kum zabi 8-na laia khawsa, a taka awm ngei Isaia hun laia hrilh lâwkna leh thusawite a chuang a. Hemi ṭhena hrilhlawknate hian a hun laia politics leh khawtlang kaihhnawih thilte a sawi a, chubakah simna leh thlarau lama insiam thar tura kohna a tel bawk.
A ṭhen hnihna, Deutero-Isaia tia hriat hian bung 40 aṭanga bung 55-na a huam a, he lehkhabu ṭhen hi Babulon sal tânna hun lai, B.C. kum zabi 6-na hun lai vel a ni . Hemi ṭhen-a hrilh lâwknate hian sal tâng Israel mite tân thlamuanna leh beiseina a pe a, chhanchhuahna lo thleng tûr leh nakin lawka Jerusalem tun din lehna tûr thu a puang chhuak a ni.
A ṭhen thumna, Trito-Isaiah tia sawi fo chu bung 56 aṭanga 66-na a ni a, saltanna aṭanga an lo haw hnua phuah niin an ngai a, chumi huna Jerusalem-a khawtlangin harsatna leh buaina an tawhte chungchang a sawi a ni an ti. Hemi-ah hi chuan hian rilru ṭhatna leh nun dan ṭha zawm kawnga mipuite mawhphurhna ngaih pawimawh a ni a, mi zawng zawngin an chanvo tur hrang hrang an chan tur leh sakhaw siam ṭhatna lam a ngaih pawimawh hle bawk.
Hetianga mi thiamten Isaia bu hi hlawm hrang hranga an ṭhen darhna chhan chu, a bu hi an han zir chian hian, an hnam chanchin an sawi dan te, an ṭawng hman te, an thupui chaite aṭang hian mi hrang hrang ziak niin, a hnua bu khata remkhawm niin an ngai a ni. Heng ṭhen hrang hrang aṭang hian, Israel hnam zinga Pathian thu leh Van tlang kaihhnawiha an khawthlir inthlak danglam chhoh dan a hmuh theih bawk a ni.
Mi pakhat aia tam ziak nia ngai mi thiam an tam laiin, mi pakhat ziaha pawm tlat an awm ve tho tih hre bawk ila. Isaia lehkhabu mi pakhat ziak a nih tih thlawptute ṭan hmun tlangpui hetiang hian han khaikhawm dawn ila:-
1. A Pathian thu leh Thu ziak kalpui dan a mar (consistent) tluan: Isaia bu-ah hian Pathian thu leh Thu ziak kalpui dan a mar (consistent) tluan a ni. Thupui, a ṭawng hman leh zâwlnei thuchah te a hlawm ṭha em em hian, ziaktu pakhat, inlarna inzawm ṭha hmu a, thuziak dan kalhmang fel tak vawng tluantu ziah a ni tih a kawk a ni.
2. A thupui chai leh zawlnei thuchah te a inzawmin a inla lawn tluan: A bu hi a thuiin, thu chi hrang hrang a tam em em nain, zawlnei Isaia buah hian inlarna aṭanga dawn thupui kalpui inlalawn ṭha tak a awm a, hei hian a bu pumpui hi, mi pakhatin inlarna a hmuh, tum nei rana a ziah chhuah a ni tih a tichiang a ni. Hetianga a bu chhunga thuchah kalhmang inthlak miah lo leh Pathian thu hawizawng inzul ṭha tak a awm avang hian a bu hi mi pakhat ziak ngei a ni tih a chiang a ni.
3. Bible ni lo hnam chanchin ziakna leh hnam chanchin inhlanchhawnnain ziaktu pakhat a kawk: Zawlnei Isaia lehkhabu chungchang hi hmân lai thuziak dangah pawh hmuh theihin a awm a, chung te chuan ziaktu pakhat ziahah an pawm zawk a ni, chung thuziak zingah chuan Thuthlung Thar bute pawh a tel a, chungte chuan he lehkhabu hi Isaia, mi mal pakhat ziahah an pawm a ni. Hetianga hun rei tak atanga thu lo inhlanchhawn tawh hian, Isaia lehkhabu chu mi pakhat ziak a ni tih pawh, a bu pawn lam aṭanga thlawptu leh tinghettu an awm a ni tih a tilang.
4. Thuziak (Manuscript) hmasa aṭanga finfiahna: Tuipui Thi Lehkhabu zial (Dead Sea Scrolls) hmuh chhuah zingah khan BC 150 vêla mi Isaia lehkhabu pumpui a tel a. Isaia bu chu a hnu lama zawmkhawm chawp ni loin, bu pakhat sa angina a lo awm tawh a ni. Hei hian Isaia bu hi ziaktu pakhat chauh ziah a nih thu ngaih dan hi, lehkhabu zialte awm hmaa awm a nih thu kawk a, heng thuziak vawngṭhatu pawlte pawhin an pawm a ni.
Isaia bu hi mi pakhat aia tamin an ziak a ni tih ngaih dan thlawpna hi tawitein i han khaikhawm tel dawn bawk teh ang:
1.Ṭawng hmang danglam: A bu chhunga a ṭawng hman te han zir chianin, a bua bung hrang hrang zingah ziah dan, thumal hman leh thu leh hla hawi zawngah danglam a awm nual tih a hmuh theih a. Heng danglamnate hi ziaktu hrang hrang sulhnu a nihzia tilangtu a ni.
2. Hnam chanchin nena khaikhinna: Isaia bu hian kum zabi eng emaw zat a huam a, hun hrang hranga thil thleng leh thlirna hrang hrangte a tar lang a ni. Hnam chanchin (history) nena han khaikhin chuan a lehkhabu chhung thu hrang hrangte hi ziaktu hran hranin an ziah a ni tih a kawk!
3. Pathian thu tar lan dan leh a thupui: A bu chhung bung hrang hrangah hian Pathian thu tar lan dan hrang hrang a awm thliai a, thupui ngaih pawimawh bik pawh a awm thliai thliai bawk. Heng ngaih pawimawh inang lo hrang hrangte hian ziaktu pakhat aia an awm thu a kawk a, chung mite chuan anmahni sakhaw thlir dan leh hrilhlawkna kawng hrang hrang an thawh ve a ni.
4. A chhung thu hi zawm khawm chawp a ni: Isaia lehkhabu hi lehkhabu pakhat anga ngaih a nih fo laiin, ziaktu tam tak a awm theihzia tichiangtu chu a bu chhungah hian thuziak pakhat aia tam zawm khawmna hnuhma leh thu changkim leh thu hlawm zawmtu (transitional marker) chi hrang hrang a awm a, hei hian hmun hrang hrang atanga lak khawm a nih theihzia a tichiang a ni.
Engpawh ni se, mi pakhat aia tam pawhin lo ziak pawh ni se, Isaia hming vekin an ziak a ni tih theihnghilh loh a ṭha. Sapho zinga an mi ropui, an inkhel thiam, an zaithiam leh kawng danga mi ropui tam takte lehkhabu pawh hi mi dangin an hminga an ziahsak (ghostwrite) a ni.
Isaia bung 40-66, Deutero-Isaia an tih leh, Trito-Isaia an tih bik te kaihkawp hi 2024 hian Presbyterian Kohhran chuan puitling Sunday school-ah zir dawn a. Rev. Vanlalnunmawia Zawngte ziah a ni a, lehkhabu 15 leh Bible 6 (Mizo leh English, Study Bible) telin a rawn. Zirlai 1-na ‘Thuhmahruai’ tihah ngawt pawh han sawisel tur chu a awm nghal. Phek 3-na, A ziaktu tih a, (iii)-naa, Babulon lal Kura tih hi, Persia lal Kura, tihtur a ni. Ani hian Babulon lalram kha a rawn la zawk a ni. Tin, Phek 3-na veka Isaia Pahnihna leh a ziahna hmun tih chauh pawh hi, Isaia Pahnihna leh Pathumna ziahna hmun tih tur a ni ang. A ziaktu hi Deutero-Isaia leh Trito-Isaia pawmtu a ni miau a! Tin, a bu tawpa Map awm pawh hi colour ni thei se chu duhthusam a ni, Beginner Zirlaibuah mah colour phek an dah thei a! A map hi a zu hriat thiam hleih theih tlat loh. A bu chhung thu dang erawh chu luhchilh zui tawh rih lo mai ila a ṭha awm e.
Zawlnei Isaia bung 40-66 hi bung mal tetein tawitetein han khaikhawm ila:-
Bung 40: Zawlnei Isaia chuan Israel mite hnenah thlamuanna leh beiseina thuchah a rawn puang a, Pathian thiltihtheihna leh rinawmna a a hriat nawn tir a ni.
Bung 41: Pathianin Lalna vawrtawp neitu a nih thu leh Israel-te dodaltu hnamte hneh theitu a nih thu a sawi.
Bung 42: Hnamte chunga dikna rorelna kengkawhtu tur Lalpa Chhiahhlawh lo kal tur thu hrilhlawkna.
Bung 43: Pathianin Israel-te chu a mit hmuhah an hlu a, ngaihhlut an ni bawk tih a hriat nawn tir a, harsatna an tawh hunah pawh an hnena a awm tur thu a tiam bawk.
Bung 44: Lalpa chuan a thiltihtheihna leh lalna chu a puang a, milem biakna âtthlakzia nen a khaikhin bawk.
Bung 45: Lalpan Persia lal Kura chu Israelte saltanna ata chhanchhuaktu tura hman a tum thu puang chhuak.
Bung 46: Pathian chuan Babulon milemte chu chona thu chhakchhuakin, Amah chauh chu Pathian a nih thu leh a thil tumte hlen theitu pawh amah chauh a ni tih a puang .
Bung 47: Babulon chu an milem Pathiante nen lama an tluk tur thu hrilhlawk a ni.
Bung 48: Lalpan Israelte chu an thu awih loh avangin a zilh a, ama ropuina atan tihthianghlim a tiam bawk.
Bung 49: Lalpa Chhiahhlawh chu hnamte tana êng a nih thu puan a ni a, chhandamna leh tun din lehna a rawn thlen ang.
Bung 50: Chhiahhlawh thuawihna leh hrehawm tawrh tur sawi lawk a ni a, chubakah miten Pathian thiltihtheihna an rinchhan a ṭulzia te pawh sawi lawk a ni.
Bung 51: Pathianin mi felte chu a dan ngaithla tur leh mihring sawichhiatna hlau lo turin a ko ṭhin.
Bung 52: Pathian chhandamna a hnaih tawh avangin, harh chhuak a, intichak tur kohna siam a ni a, Lalpan Israelte a tlan dawn si a.
Bung 53: Chhiahhlawh tawrhna leh remna hna thawh thu sawi a ni a, Mi tin tana tlanna hna a thawh chu tar lan a ni.
Bung 54: Nakin huna tun dinna tur thutiam leh ching leh hrehawm tuar te tan malsawmna pawh sawi a ni.
Bung 55: Pathianin tuihal zawng zawngte chu a hnena lo kal a, a khawngaihna a thlawna chang turin a sawm a, hmuh awla a awm laia amah zawng turin a sawm a ni.
Bung 56: Lalpa nena thuthlung zawmtu hnam dang leh Mi tilrehte tana malsawmna thutiam.
Bung 57: Pathianin Israel-te milem biakna thiltih chu a dem a, mahse, inchhirte tan tihdamna leh tun din lehna a tiam thung.
Bung 58: Chaw nghei dan dika nghei leh fel taka nun tura kohna, Chutiang zawmtute tan tun din lehna leh malsawmna tiam a ni.
Bung 59: Lalpa kut chu a chhandam thei lo tur khawpa tawi a ni lo a, mipuite chu an sualnain Lalpa lakah a ṭhen hrang a ni.
Bung 60: Zion ropuina leh a ênga hnamte lo kal tur inlarna.
Bung 61: Hrehawm tuarte hnena chanchin ṭha, zalenna leh thlamuanna thlen turin Lalpa Thlarau chu a Chhiahhlawh chungah a awm.
Bung 62: Zion chhandamna leh felna chu hnamte tan a la eng ang.
Bung 63: Lalpa chu mahni chauhna rorelna grep sawr khur a rap lai hmuh a ni a, a mite chu lainatna leh khawngaihna nen a tlan chhuak ang.
Bung 64: Lalpa hnenah vanram tithler a, a mite chhandam tura lo chhuk tura thinlung taka ngenna.
Bung 65: Pathianin amah zawngtu la awm chhunte a chhanna leh van thar leh lei thar siam tura a tiam.
Bung 66: Mi inngaitlawm leh inchhirte hnena Pathian a chen tur thu leh mi suaksualte rorelsak a, Jerusalem-a a ropuina nghah tur thutiam.
Isaia 40-66 hi thupui pawimawh tak tak paruk hmangin a khaikhawm theih awm e:
1. Thlamuanna leh Tlanna: Isaia 40-66 thupui ber pakhat chu Israel mite tana thlamuanna leh tlanna thutiam hi a ni. Zawlnei hian saltanna leh hrehawm tawrhna tawng tawh hnam hnenah fuihna thu leh beiseina thu a sawi a. Pathianin a chhanchhuak ang a, an ramah a dah leh ang tiin a thlamuan. He thupui hi chang kan hriat lar tak, "Thlamuan rawh u, ka mite hi thlamuan rawh u!” in Pathianin a ti" (Isaia 40:1) tih hian a khaikhawm fuh hle a ni.
2. Pathian Lalberna leh Thuneihna: Isaia 40-66 chhunga thupui langsar dang chu Pathian lalberna leh thiltihtheihna chungchang hi a ni. Isaia chuan Pathian ropuizia leh chungchuanzia a sawi uar hle a, hnam zawng zawng chungah thu a nei a, a thiltumte hlen chhuak thei turin chakna a nei a ni. Zawlnei hian Pathian chu lei leh van siamtu a nih thu leh, hnam tinte hma hun a kuta chelhtu a nihzia fiah takin a tar lang a ni..
3. Lalpa chhiahhlawh: Isaia 40-66-ah hian "Lalpa chhiahhlawh" tih thu hi thupui langsar tak a ni. He ‘Pathian chhiahhlawh’ hi Pathian tlanna hmanrua, mipui aiawha hrehawm tuar tur leh an chhandamna thlentu tur anga tar lan a ni. Chhiahhlawh chu tu nge a nih tih hi mi thiamte inhnialna a ni a, mahse, Kristian tam tak chuan heng thute hi Isua Krista chungchang hrilhlawkna angin an hrilh fiah a ni.
4. Israel tun din lehna: Zâwlnei chuan Israelte chu thlarau lam leh khawvel lamah tun din an nih leh tur thu hi nasa takin a sawi a. Israel mite chu Pathian nêna an inrem leh hun tûr leh an ram lama an kîr leh hun tûr chu a mitthla a ni. Isaia chuan he hmalam huna tun din lehna tur sawina atan hian siam tharna tih leh, inthlak danglamna tih ṭawngkam a hmang a, hlimna, hmuingilna leh malsawmna hun angin a tar lang a ni.
5. Rorelna dik leh Felna: Isaia 40-66-ah hian rorelna dik leh felna chungchang hi a sawi uar hle a. Zâwlnei chuan khawtlâng rorêlna dik lohna, tihduhdahna leh milem biaknate chu a dem a, mipuite chu felna thu bulte vawng tlat tûr leh an zînga mi hnuaihnung leh harsa zawkte ngaihsak tûrin a ko a ni. Isaia chuan rorêlna dik leh felna lalna leh Pathian duh dana ṭhatnate vawn tlatna khawtlâng chu a mitthla a ni.
6. Pathian mite hruai chhuahna lo awm tur: Isaia hian Pathian mite nakin lawka chhanchhuah an nih dan tur tar lanna atan Aigupta atanga chhuahna chu entirna atan a hmang a. Exodus thar chungchang a sawi a, chutah chuan Pathianin a mite aiawhin a rawn inrawlh leh ang a, saltanna ata a hruai chhuak ang a, zalenna leh malsawmna hun tharah a hruai ang. He thupui hian Israelte chanchina Pathianin rinawmna leh tlanna hna a thawh chhunzawm zel dan ngaih dan a tar lang a ni.
He thuziak hi, Mizo zinga Thuthlung Hlui lama mi thiam kan neih ropui ber tih ngam tur, Revd Dr Chuauṭhuama pualin ka hlan e.