F. Vanlalrochana

Guest writer

F. Vanlalrochana

LAMA LEH THANGA

Kum 1925 khan, pa pakhat chuan an kohhran rawngbawltuten, Thupuan Bung 4 behchhana, “A thianghlim” tih hla phuah tura an sawmna chu tih hlawhtlin tumin hla phuah turin a inserh hrang ta a. An khaw chung tlanga lungpui chunga a ṭawngṭai laiin, Kawlhawk thlawk ri a hre ta a. An thla zap ri chu ri riai riai leh chiar nghiah nghiah hian a hre ta a. Chu mi ri behchhan chuan, “Lalberte Lalber” tih hla a phuah ta a. Chu chu Mizo faten Hlapui kan neih hmasak ber a lo ni ta a ni.

‘Lalberte Lalber’ hi 2008 Synod Inkhawmpuiah khan Ramhlun North kohhran Zaipawlin kan sa a.Member 400 zet kan ni bawk a, inkhawmpui palaite khan ring an tih e. ‘Dar Chanve lai chu Van a reh a’ tih zawh chiahah vuak 19 zet kan chawl duk mai a, a nawm dan a danglam ve hle. Synod Zaipawl member kan ṭhiante tlar hma bera ṭhute chuan, inkhawm banah, “A va han ring em em ve mawle,” an ti sap sap. Mi 400 zet zai, feet khata hnaia ngaihthlak chu ring thawkhat tur chu a ni.

He hla phuahtu hi H. Lama a ni a, mitdel a ni. Chumai a la ni lo, a san zawng pawh fit li leh inchi riat chauh a ni. Pianphungah chuan, mi pangngai a pawl pha lo a ni. Chutiang mi chu ni mah se, H. Lama hi a hnual reng reng lo a. A tih theih ang te tih ve zel a tum a. Mizo Hlapui phuahtu hmasa ber niin, Hla dang ṭha tak tak pawh a phuah a. Mizo Hnam kan awm chhung chuan, a hming hi a dai tawh lo ang. Hla phuah lam chauh pawh ni loin, Kohhran Rawngbawlna lamah pawh a tui hle a. Kum 1931 khan Assembly pawhin thuhriltu atan an ruat hial a ni. Naupang Sunday School-ah Kum 15 a thawk a, superintendent hlun a ni. Kohhran Committee member hlun, kohhran hmeichhe rawngbawlna thleng pawha puitu ṭha a ni. Kohhran history a hriat dan te chu a thuk hle a ni.

Zosapte hriatpuina an dawn hma pawhin, ama hoin Khawlekah Naupang inkhawmpui an lo nei tawh a. Manipur lama a phei hnu pawhin, Tuiṭhaphai Presbytery Kohhran hmeichhe Inkhawmpui rawt chhuaktu a va ni leh bawk. Thil thar ching chhuaktu a ni thei zel a ni.

Pian phunga mi pangngai te tih ang ti ve vek thei loin, an hmuh ang hmu ve lo mah ni se, H. Lama hian mahni inkhawngaih a, mi dangten an enkawla an ngaihsak mai mai turah a indah lo a. Amahin tih ve a tum a ni mai lo a, kawng tam takin mi pangngai tam takte ai pawhin a thawh hlawk a, hmahruaitu a ni thei a ni.

Tunlai hunah hian, mi pangngai, pianken dik leh khaw eng hmu pawhin, mite tihsaka awm te hi kan hreh lo ni loin, miin thil min tihsakte chu an bat emaw kan ti fote hian a lang. Sawrkar, khawtlang leh kan nu leh pate hian, engkim min tihsaka min pe turah kan ngai emaw tih turte hi a ni deuh ṭhin. Mahnia tihve kan tum lo a, mahni khawvel hmachhawn kan tum lo. Kan vui dur dur a, mahnia insutkuak a, mahni kawng tur mahni ngeiina sah kan tum lo fo.

Inbiak pawhnate a lo ṭhat a social media a chak em em tawh hnuah phei hi chuan, fuke kim leh pian dik biai si, H. Lama pha lo hi kan tam thei fu awm mange. Khawvel hian engkim hi min pe se kan ti a ni ber a, kan beisei loh thilte, mi dangte nena kan inlaichinnaah te, chhungkuaah, kohhranah, khawtlangah leh sawrkarah te a lo thlenin, thil ṭha lo pawh ni kher loah pawh social mediaah kan ang kuk kuk ṭhin.

Mi pangngai, fuke kim biai, rilru kim biai nia ngaih pawhin, mi tihsak kan nghak fo. H. Lama te hian, mi tih ang ti thei loin, mit khaw hmu lo mah nise, mi hmuh loh a hmu a, mi hriat loh a hria a, mi tih theih loh a ti thei fo. Keini pawhin, mi tih ang ti thei lo mah ila, mi tih loh ang kan ti thei a ni.

Han ena mi pangngai ve pul si hi chuan, mi tih bak kan ti thei lo a nih pawhin, kan tih ve theih leh kan tih ve awm tak hi chu i ti ve ang u. Mi dem hman a ni ta lo e.

Lama lam aṭanga hawi sawnin, Thanga lamah i han hawi ve leh dawn thung teh ang.

Lehkhathiam hmasa Thanga, “Pu Thanga” an tih deuh kher ṭhin kha, mi fel tak mai a ni a. Vai ṭawng thiam leh mi vengva tak mai a ni. Kum 1900 khan Khasi ram te pawh a lo zu tlawh daih tawh a ni. Mizo zinga Baptisma chang hmasa ber pawl a ni a, kum 1901 khan baptisma a chang. Baptisma a chan hma pawhin Zosaphluia leh Zosapthara rawngbawlna zuiin Chhingchhip leh karimganj-ah te a zinve a. Kum 1905- khan Zosaphluian Chhim lama Missionary te pui turin a tir a, thla thum lai ava awm a. July-September, 1905 khan Pu Buangate kha ava pui a. Chhim lama a phei hma hian Aizawla Kristian tlemte chu harhna dilin an ṭawngṭai ṭhin a. Pu Buangate bulah harhna dila Aizawla an ṭawngaṭ ṭhintu a sawi aṭangin Pu Buanga hoin zan tin harhna dilin Lungleiah pawh an ṭawngṭai ve ta a ni.

Rintu hmasa, Zosapte pawhin an hman ṭangkai tak ni mah se, a hriselna erawh a ṭha lem lo thung a. Kum 1906 Mairang Inkhawmpui dawn khan, Mizoram aṭangin ringthar tlem te inkhawmpui chhim turin an kal ve dawn a. Pu Thanga pawh chu, mi lehkhathiam hmasa, vai tawng thiam leh mi vengva, khasi ram tlawhpawh hmasa pawl a nih avangin Saphluia khan kal ve ngei se a duh a. Pu Thanga erawh chuan a hrisel lohna chhuanlamin a lo pha a. Saphluia’n, “Thei la chu in ram tan kumkhuaa ṭhatna tur a nih ka ring,” a tih chuan a rilru a khawih ta hle mai a. “Mipa fa chu mahni ram leh hnam tana piang kan nia lawm. Ka thih pawhin, ka dam pawhin kan ram tan,” tiin, hriselna ṭha lo leh taksa chak lo tak chungin a kal ve ta a. Hemi ṭum hian Mizoram aṭangin mi 10 an kal a. Mairang Inkhawmpui hi a ropui khawp a, a tawp ni phei chuan mi 10,000 an tling hial a ni an ti. Hetih hunlaia hmun pakhata mi 10,000 pungkhawm chu tam tak an ni.

Mairang inkhawmpuiah hian, Khasi ram Missionary Robert Evans-an Pathianni zingah Mizoram tan ṭawngṭai rual a rawt a. Chuta ṭang chuan, Mizo zu kal ve te pawh chu Pathian Thlarauin a khawih ṭan ta a ni. Welsh Foreign Mission Report, 1906-1907 in a sawi dan chuan, “Inkhawm ṭumkhatah chuan Mizoho chu mipui hmuh theih tur leh ṭawngṭaisak turin dawhsanah an din tlatir a. (Hei hi a chunga kan sawi Robert Evans-a rawt anga Pathinni zinga an ṭawngṭai a ni.) Van mei chu thiltihtheihna nen an chungah a lo thleng ta a, an vaiin ring takin an ṭap a. An zinga pakhat phei chu ring takin, Mizo ṭawngin a ṭawngṭai a. Mipuiten Mizo chunga Thlarau lo thleng an hmuh chuan an lawm ngei mai,” tih a ni. Pu Thanga pawhin, heti hian a sawi, “ Mi 7,000 rual lai mai kan tan leh Mizoram kohhran tan an han ṭawngṭai chuan, kan ṭapin kan khur a, a khawih loh tu mah kan awm lo,” tih a ni.

An lo haw leh chuan, Harhna hmasa ber kha an rawn paw chhuak ta a ni. Zoram Thim chu a eng ta duai duai mai a. Sakhuana lamah mai bakah, nun phung leh changkanna kawnga kan hnam tana enna thlentu pawimawh tak a ni.

Pu Thanga kha, “Aw Lalpa chungnung ber kan fak hle a che,” tih te leh, “Mizo fate u, finna zawng ula” tih hla te phuahtu kha a ni a. Taiwana kan kal tumin, ‘Aw Lalpa chungnung ber kan fak hle a che,’ tih hla hi an ṭawngin an lo nei teh tlat a. Rev. Zaidarhzauva te lehlin ni turah ka ngai thla ngawt. An duh viau lehnghala, kan sa ho a, kan sak ho hmate khan a hla chanchin min sawitir a. Ngaihnawm an ti ve viau mai. Thanga kutchhuak hi Kristian Hla Bu hman mekah hian hla 19 zet a awm. A hla lehlin zinga kan sak tam loh leh kan hriat lar lutuk loh chu, KHB 476-na “Ka khawvel nun tawp hunin, buaina tuifawn ka kanin,” tih, Fanny J. Crosby-i hla, “My saviour first of all,” tih hi a ni a, a nalh ka ti hle. Zaipawlin a mawi a, group zai pawhin a mawi bawk. Sapho hi chuan an sa uar ang reng khawp mai. A hla dang hi chu kan sa ṭhang hlawm viau mai.

Thangate ho kha chu, an lehkhathiamna leh an khawhmuh zauna khan an thinlungah thuk taka nghawng neiin, anmahniah khan ram leh hnam hmangaihna a lo piang tawp mai a ni. Thanga chu, a hriselna zawng zawng thapa a hmangaih Mizorama a taksa te ṭawih ral turin, kum 1957 khan Chawlhna hmun duhawm zawkah a thlarau a kal ta.

Tunlai hunah chuan, mahni kan indah ṭha phal lo fo. Kan khawtlang leh kan ram leh hnam aiin mahni kan indah hmasa a. Kan mi mal duhdan chu, khawtlang leh kan ram leh kan hnam hian zawm se kan ti a. Kan mi mal ngaih dan kalha thil a lo kal chuan, kan sawisel a, kan diriam a, kan hmusit a. Mahni ram leh hnam tana hriselna, sum leh pai leh thil dang chan huama thawh chhuah tum loin, mi dang tih turah kan dah hi a ni ber mai ṭhin.

Mahni ngawt kan inngaihtuahna hian, khawtlang leh ram leh hnam a tichhia a. Chu chuan, keimahni taka pawh chu nget angin min ei chhia a ni. Kan inchhek arbawm emaw kan intih lai hian, Mahni in ban kan sat chhe mek zawk a ni.

Pu Thanga ang hian, ram leh hnam tan mahni indah ṭha ila. Kan khawtlang leh ram leh hnam tan, kan theihna zawnah hna thawkin, kan tha kan thawh ve tur a ni ang. Mahni indah ṭhatna leh inhlanna tel lo chuan, lawmna tak tak a awm thei lo.