
Guest writer
F. Vanlalrochana
MARCH 1-5, 1966
Vawiin chu March ni 1-5, 1966 chhunga Mizorama thil thleng kha kan thlir let dawn a ni. Zalenna suala bul ṭanna tur hun kha, ni 1.3.1966 12:30 am a ni a, Mizoten kan hriat thiam dan chuan February ni 28, 1966 zan lai a ni zawk mah ang chu. Operation Jericho tih a ni a, Aizawl, Lunglei, Champhai leh hmun danga India sipai awmna hmun pawh a ruala beih vek tura tih a ni.
MARCH NI 1
Aizawl:
Zan lai dar 12:30-a che thei tura inngai chu an che ta mai lo a. Electrict Venga LN Tluanga inah Special Force awm khawmten Grenade an tipuak a. A hmunah Rokima a thi. Durtlang Hospitalah Malsawma a thi leh. Zamana, Liankhuma, Thanmawia leh Laltina te chu damdawi ina dah ngai khawpin an hliam!
Rev. Sakhawliana ina awm khawm kha an ni a. An tum angin an che mai thei ta lo chu Sakhawliana in aṭang chuan an chhuak a. An silai neih ang angte nen Chanmari-a P. Lalnithanga in sak zawh hlimah an innghak khawm a. Volunteer eng emaw zah in chhungah an awm bawk a. Special force an vau chher ve berte an chhawr thei ta si loh a, Gen. J. Sawmvela leh R. Zamawia ten silai an han sem a. Puakrang, Sten Gun, Beretta leh L.M.G te chu, “Hei chu ka hmang thiam lo,” tih kha a ni ta deuh zel a. “Keiman ka hmang thiam,” lo titute chu an rui chhu tawh hlawm a. J. Sawmvela’n “Sipai bang in awm em?” te a han ti ngial a, a lo chhangtu awm chhunte pawh chu an nu phut vek tawh mai. L.M.G tih loh chu an sem zo ve thei mai a. Chutiang nuaih an nih avang chuan Assam Rifles beih chu tih chiah an ngai ta lo a, an ṭhulh ta ringawt mai a ni. Hemi zan hian General Vanlalhruaia chu a lo mu daih mai a. Rokima ruang Chatlanga dah chhoh pahin, R. Zamawian an kawngka a chhir bur bur a, an kai tho thei hram. President Laldenga hoin mi dang chu Kelsih lamah an insaseng thung.
Assam Rifles chu bei lo mah se, Treasury erawh an la a. Treasury aṭang hian Rifle 303 sawm leh lehkha pawimawh ṭhahnem tak leh pawisa cheng sing khat vel an la thei a ni.
Champhai: Hun ruat 12:30 Am-ah India sipaite chu an ralthuam nen Volunteer-ten an man vek a. March ni 1, 1966 aṭanga Mizoram flag zarin March ni 15 thleng chu zalen takin an awp a ni. Chuvang chuan, khawvelin recognise hman lo mah se, Mizoram chu Independent ram dik tak kha chu a ni hman chiang a ni a tih ngam.
Lunglei: Lunglei hian an tum zanah an ṭan thei a, March ni 5-ah Assam Rifles Camp an la fel thei. March ni 1 aṭanga Ni 5 inkara an inbeih dan hi sawi tlang nghal law law ila a rem chang zawk awm e.
Lungleiah chuan BSF Camp leh Assam Rifles Camp-a awm a, chu chu bei tur an ni. An beih dawn chuan Commander Lalnghinga a ṭawngṭai a, a tui deuh avangin Zero Hour an bawh pelh nghe nghe.
A rualin BSF Camp leh Assam Rifles Camp an bei a. Ramliana leh a hoten Assam Rifles Quarter Guard bei turin Bedford Jeep nen an pan a. 18th Assam rifles mi niin an in chhal a. Gate Duty pawhin gate hawn sak a tum uk uk tawh a. A rinhlelh deuh avangin a tawi khawmuang leh a. Ramliana chuan thil fel hlel awm dawna a ngaih avangin gate duty chu a kap ta ṭhuai mai a, grenade a vawm nghal bawk a, an inkap ṭan chu a ni ta mai.
BSF lam pawh pawl dangin an lo bei a. He inbeihnaah hian Volunteer Biakchhawna a thi. Lunglei inbeihnaa thi hmasa ber a ni awm e. Rei vakloah BSF Camp chu an la mai a. Sipaiho silai chu an laksak a. Silai pawh an neih belh ta nual bawk a, ṭhahnemzawkin Assam Rifles chu an kah rawn thei ta.
Kil hrang hrang aṭangin Assam Rifles hi an kah rawn a. Veng ṭhenkhat, ralmuanna deuhah chuan nula tlangvalte’n ei tur an buatsaih bawk a. Ni li lai mai an inkap ta a. Assam Rifles lam chu Thlawhtheihna atangin supply an rawn thlak bawk a. An ṭang thei fu mai.
An inkah ni li ni-ah chuan Brig General R. Lalngura chuan, chet lak leh zel dan tur a ngaihtuah a. Indopui Pahnihnaa Winston Churchill-a tactic nia an sawi ṭhin chu a ngaihtuah chhuak a. Ralthuam ngah hmel em emin a inlantir thut mai an tih kha ang milin, tactic thar a ngaihtuah chhuak ta a. Chumi zan chuan, Lungleia Motor awm zawng zawng Lunglawnah an kal khawmtir a. Lunglei khawchhungah chuan Lunglawn aṭang chuan motor light chhi engin, “ Lunglei camp beitu Mizo Tlangvalte kha, lo zam suh u, Aizawl pawh kan la tawh a, Lunglei pawh kan la nghal tur a ni,” tiin aurinna-in kawng tluanin an au a. Assam rifles camp bul aṭang chuan motor light ti thimin an inzui phei leh a, a ngai te bawkin vawi li vawi nga a kal kualtir a ni.
General Lalngura hian hetia a tihchhan chu, Aizawl atanga motor tam tak Lungleia a va kal a, Mizo sipai tam tak pun belh anga lantir a, khawpui lian zawk, Aizawl pawh hneha an awm tawh chuan, sipai ho pawh inpe duh mai tura a rin vang a ni. A tuk khua a lo var chuan, tam anga inlantir tactic chu a chhunzawmtir zel a. Govt. High School thlang mual phul hmunah tlangval ho chu silaiin daih hek lo le, thingfakte a puttir ṭhup a. A inzuitir nguah nguah mai a. Mual letliam aṭangin a lang phak lo laiah kir lehin an tih ngai chu an ti leh ṭhin a. Chung mite chu, sipai lui lama kal liam a, Assam Rifles camp-chu chhoh beih tur angin an lang ta a ni.
Chung lai chuan, tuna Electric Veng mawng lam Vai Pathian Biak In awmna te hi ramngaw vek a la ni a. Zan a lo nih chuan, Sipaiho chuan, thlang lam ngaw aṭanga beitu tur awm anga ngaiin, silaiin an kap chiam mai a, mortar pawhin an sai dum dum mai. He ramngaw an saina lamah hian an silai mu pawh an hmang zo titih a ni awm e.
March ni 5, zing dar 9:00 a lo nih chuan, Lieutenant JS Marwa leh Subedar Akal Singh-a chu flag var kengin camp aṭang chuan an chhuak ta a, Lunglawna Mizo sipaite office thlengin an va kal ta a. Hemi ni hi chuan, Laldenga leh mi dang pawimawh tak takin Lunglei an thleng phei tawh a. President Laldenga’n a hrilh angin, puanvar keng sipai hotute chu, General Lalngura chuan a lo dawr a. An han intawh chuan, Lieutenant chuan, “Geneva Convention angin engtin mah min ti suh ang che u” a lo ti nghal a. Lalngura pawh chuan, “Nangmahni kan huat avang kap che u kan ni lo. Independent kan duh avang chauha kap che u kan ni” a ti a. An hnena in surrender te chu engtin mah an ti ta lo reng a ni. Assam Rifles te hnen atangin Rifle ringawt pawh 95-lai an man a ni.
Chumi zanah chuan, Pu Lalngura hian a tia lawm, “ ‘Darkar 24 flag kan zar chuan, UNO -in independent min pe mai ang’ tih kha nghakin Pi Lalnguri Sailo hoin Radio kan ngaithla kar hlawm a. Heti hian Radio-in a rawn puang a, ‘Misual rualin Lunglei sipai camp an bei a, an la ta’ a rawn ti mai chu kan hrilh hai teh a sin”.
March ni 5 aṭang hian Lungleiah hian Mizoram flag an zar a, March ni 13 thleng zalen takin an zar. March ni 1 zan hian Hnahthial pawh lak a ni bawk. March ni 1 zan hian President Laldenga hoin Hlimenah a hotu bawr chu an awm.
March ni 2-4
March ni 2 hian Ni leng zan khuain President hoin hotu bawr chu Hlimenah an awm. March ni 2 zing dar 2-ah Volunteer ten Sipai duty motor an lo hup a. Aizawl chu an kap chho ṭan ta a ni. March ni 3 hian Laldenga, Lalkhawliana, Lalhmingthanga leh S. Lianzuala te Lunglei panin an kal a. March ni 3 zan dar 10:00 aṭangin Tuikhuahtlang aṭangin Assam Rifles Quarter Guard an kap ṭan a. Ni 4 nileng leh zan khuain an inkap chhunzawm zel bawk.
March ni 5
Lunglei lama Gen Lalngura kuta Assam Rifles inpe te silai chu Lalkhawlianan Aizawl puih nan keng pheiin a let leh char char a. Saikhamakawnah a ṭhiante, MNV lam hotu lian Aizawl chhuahsan te nen an intawk ta a. Khawliana pawh a hrilh hai hle a ni. Aizawl kha Airforce-in an lo beih tawh avanga insa seng lo ṭul ta a ni.
Hemi ni zing dar 10 vel hian Assam Rifles te chuan inpek mai an tum laiin, indo thlawhna palite hi Aizawl chung zawn an rawn thleng a. Vawi khat an vir kual a. A vawi hnihnaah chuan Mizo Hnam Sipaite ṭanhmun pui ber, Tuikhuahtlang chu an thlawhna laipui Puakrang (Air cannon/Front Gun) chuan an duhtawkin an kap a. A tlang pum pui chu a khukin a khu rum rum mai a ni. Vawi eng emaw zat virkualin Mizo Hnam Sipaite chu an kap zel a. A vawi hnihna emaw, a vawi thumna zawk emawah chuan bomb lian ve deuh tak hi an rawn thlak a. Pakhat chu a puah ṭhat chiah loh avangin a tlakna lai tak hmuh/hriat chian a ni lo a, pakhat chuan Aizawl circuit House a deng fuh a. A bomb puah rualin in chu a chim awp rup a, a kang zui ta hluah hluah mai.
Hemi hnuah hi chuan pahnih te te in an rawn thawk nawn sek a. Bomb rawn thlakin, Armed Police veng Republic venga C Pahlira in leh a vel in ṭhenkhatte leh Khatla Bazar phei zawng zawng a kang vek. Hetiang hian tlai dar 3:00 thleng rawkin Aizawl khawpui chu beih a ni. Chawhnu lama lo thawkte hian Thakthing bazar an kap/an bomb alh. Kulikawnho chu Sihpuiruamah an tawlh thla a, Tachhip leh Lungleng lama kal an bawk a. Sihpuiruamah hian Kulikawn chang lo, Thakthing, Venghnuai leh Dam vengho an kal bawk.
Aizawl inkahnaah hian thi leh hliam an awm nual a. India sipai thite chu hriat an har. Mizo thite pawh tute nge an nih tih hriat chian theih loh pawh an awm nual. An vaiin ruang 13 phum ni a hriat a ni. A tam ber chu Aizawl hmar lam mite an ni. Tuikhuahtlang leh a chhehvelah chuan Mizo lamah thi an awm hriat a ni lo. Volunteer zinga mi Noliana leh Saihlira erawh chuan Jet Fighter beihna avangin hliam na chhe lutuk lo an tuar. Jet Fighter hian Aizawl chang lo hmun dang pawh beih a ni.
TLANGKAWMNA:
Zalenna sualnaah khan, tum leh beisei angin thil a kal ta lo a.Nasa takin mipuiin an tuar a. Mizo hmeichhiate tan chuan hun rapthlak tak a ni a. Pawngsual nasa takin an tawk a. Chung hun thim hrehawmte chu kan theihnghilh zo ta tih tichiangtu chu Rambuai lai hmeichhe tawrhna te chu fiamthu thawh nante kan lo hmang ta a, kan nui dur dur a. History kan hriat loh ziate, kan senstive lohzia te, fiamthuna awm leh awm lote kan hriat lohzia a tichiang em emin ka hria.Rambuai laia Mizo hmeichhe tawrhna te leh mipui vantlang tawrhna reng reng kha fiamthu thawh nana hman chi a ni lo. Social Mediaa awm reng chi a ni pawh a ni lo, paih bo vang vang chi a ni ang.
Thil eng pawh mai hi fiamthua lak fote hi kan ching a. Kan hnam hun kal tawha thil ṭhenkhatte kha fiamthu a lak chi a ni lo. Zalenna sualna pawh kan hnam history-a thil pawimawh tak a ni a, eng ang pawhin lo tawp rih mah se, zalenna mei hi kan thinlung ata a mit ngai tur a ni lo ang.