
Guest writer
F. Vanlalrochana
MIZOTE LEH SAWRKAR HNA
Kum 1890, May thlaa British Bawrhsap hmasa ber Capt. Brown-an Aizawla Sawrkar a rawn din tirh chuan pisa pakhat intawmin, Bawrhsap leh Manding Sap chuan pindan hrangah Babu (clerk) pakhat ve ve nen an ṭhu phawt a. An Babu-te chu Bawrhsap Office-ah Kristi Chandra Deb (Bengali) leh commandant office-ah Sibcharan Thapa (Gurkha) te an ni.
Kum 1892-93 chhoah chuan Mizo ṭhenkhat office orderly, Chaprahsi Dovasi (tunlai Grade IV ang) hnathawk an awm ve ṭan a. An zinga mi kan la hriat theihte chu Zaiṭhuama, Chhungdula, Lua, Thangphunga leh M.Suaka te an ni.
Sawrkar a lo phuisui chho zel a, Rahsi (Circle Interpreter) hnate a lo pung ve zel a. Kum 1894 tawp lamah chuan an zinga vai tawng thiam hmasa leh lehkhathiam hmasa, M.Suaka Chawngthu chu C.I te hotu ber atan Lushai Clerk a lo kai tirta a, Suaka'n Babu a kai an ti ṭhin. Kum 13 zet clerk a nih hnuin kum 1907-ah Police Sub-Inspector (Dahrawk)-ah an kaisan tir a. 1914-a a lo pension chuan Durtlang Lal a ni ta a ni. Pu M.Suaka dawtah hian Pu Paliana Hauhnar chuan kum 1931 thleng Lusei Clerk hna hi a chelh zui a ni. Anni pahnih hi hmanlai sorkar hnathawk chhuanvawrte an ni.
Pu Ral Do Leta Khiangte, Mizo Matric pass hmasa ber (1910) kha Babu an pe nghal tih a ni a; mahse a dam rei ta lo a, matric-a pahnihna Pu Thanga Hauhnar leh Pu Lianhnuna, nakina Mizo B.A pass hmasa ber (1924) leh mi dangte pawh babu lamah hian an lut nachungin Pu Sainghinga Pautu, Upper Primary pass mai kha Mizo zinga Head Clerk hmasaber a ni thei tlat a ni
Pu Sainghinga hi mi fel chungchuang leh inzir mi tak a ni a. Kum 1915-ah Lunglei SDO Office apprentice clerk-in a lut a. Indopui(1917-18)khan France ram kalnaahte intuai hriam zelin kum 1926 khan Lunglei SDO office head clerkah a kai chho a. Aizawlah insuan pheiin kum 1932-ah Bawrhsap Head Clerk, Mizo hmasa ber a lo ni ta a ni. 1942-ah Assistant Suprintendent of Lushai Hills(Sapte)-ah a kaisang leh a, kum 1964-a a pension thlengin he hna hi a chelh zui a ni. Pu Sainghinga hnua Mizo lusei clerk leh chu Pu Lianhnuna B.A kha a ni (1942-43).
Kum 1920 khan Pu Thangluaia Chawngthu-in Assam Civil Service Grade-Il a zawm a, 13th Oct. 1920 khan Silchar D.C Office-ah Sub-Deputy Collector hna a zawm ṭan a ni. Aizawla sumdawng hmasa hovin petition Assam Governor hnen a an thehluh khan, Bawrhsap khan Pu Thangluaia draft sak hi a nih a ring a, Garo Hill-ah a transfer phah a ni. Vanduaithlak takin kum 1926 Nov. khan fa 2 chauh nei hmanin kum 31 pawh a la pumhlum loin, TB natna avangin a thi ta hlauh a ni. Pu Thangluaia hian Calcutta University aṭangin kum 1914-ah matric leh 1918-ah I.A first-ah a pass a ni. Kum 1920-ah B.A Mizo zinga exam hmasa ber niin a pass ta lo a, ACS-hi a zawm ta zawk a ni.
Kum 1924 khan Mizo tlangval pahnih Hrawva Khiangte leh Lianhnuna Pachuau te'n B.A an rawn pass ta a, a pass hmasa ber an ni. ACS an beih thu kan hre mai lo. Kum 1926 khan tlangval 2 dang R.Buchhawna Khiangte leh Lalkailuia Sailo te'n B.A an rawn pass ve leh a. Kum 1926 hian Pu R.Buchhawna hian ACS a dil ve nghal a, mahse, a hlawhtling lo a. Kum 1927 khan Lalkailuia nen hian ACS an dil dun leh a, Syhlet-ahte pawh an interview dun a, mahse an tling lo leh a. Hemi kum hian Assam Secretariat-ah Pu Buchhawna hian clerk hna a thawk ta a. A kum leh 1928 chuan ASC-II chu tlingin 2nd May 1929 khan Shillong D.C Office-ah a zawm ve ta ni. Kum 1960-a a pension thleng a thawk a ni. Pu Buchhawna hnuah hian ACS-ah Mizote kan lut chhangkhat hle a, Pu Lalbiakthanga Pautu kha kum 1947 khan reilote a zawm tih loh chu Pu Lalnithanga Pachuau in 1955 kuma ACS Grade-I a tlin kha a chhunzawmtu chu a ni mai. Pu Dengchhuana'n kum 1967-ah ACS Grade-I a tling leh a, An pahnih chiah hi ACS-Grade 1 direct a tling awmchhun an ni ta a ni.
ACS Grade-II ah hian Pu Biakthansanga Pautu leh Pu C.L.Rema te chu kum 1956-ah an lut ve leh a. Anni dawtah chuan Pu V.Thangzama (1962), Pu Lalthanmawia (1963) leh Laldailova Khiangte (1963) te hi an hmasa leh a.
Kum 1954 atang khan community project hnuaiah APSC kal tlang lova PEO/APO-ah te tam tham tak lut an awm a, a hnuah APSC chuan an service a regularize leh ṭhin a ni. Chutianga 1960 hma lama lutte chu Pu t-e Hauthuama Hauhnar, J.Pazawna R.L.Thanzawna, J.K.Khenglawt, Zosanga Khiangte, te an ni awm e.
Mizo zinga UPSC kaltlanga direct IAS hmasa ber chu Pu Jamchawnga (1955) kha a ni. A vawi khat exam-naah 64-na a ni pha. Pu C.L.Rema kha kum 1958 khan Special Recruitment-ah a zuk tling ve ta a, 1954 aṭanga PEO a lo thawh tawh leh 1956-a ACS-II ah regularise a lo nih tawh avangin IAS(1956) Seniority an pe a ni.
Direct recruit ni lo va, defence leh service dang atanga IAS hmasa ber kan neih te chu Major Lalhmingliana Tochhawng (1951) leh Pu Lalbiakthanga Pautu (1954) te an ni. State puitling C.S ve ve-in an pension a ni.
Mizo sawrkar hnathawk hmasa te hian sawrkar hna an thawk ngawr ngawr lo a, kan hnam pum tan, khawtlang leh kohhran tan an thawhhlawk em em ṭhin a ni. Thu leh hla lamah an inhmang a, lehkhabu an ziah loh leh hla an phuahin an letling a, kan hnam tan sulhnu hlu tak tak an hnutchhiah a, anmahni ringawt an inngaihtuah lo a ni. A mi mal mala an sulhnu sawi tham a awm a. A ṭhente phei chu an chanchin keimah ngei pawhin ka lo ziak tawh ṭhin. RD Leta chanchinin kan thu hi khaikhawm ila, kan mi hmasate nihna a khaikhawm kim vek tho awm e.
1883-a piang Raldoleta kha, 1903 a Lower Primary Exam hmasa berah khan, Full Mark 500-ah 481/2 a hmu a, pakhatna a ni. Mizoram sikul exam awm hmasa ber tumin pakhatna a ni tihna a nih chu. Lawr an exam hma hauh atang hian, 1903 March thla atangin, a hnampui te atna leh mawlna la ata tikiang thei tur thuziak chu, Mizo leh vai Chanchinbuah a ziak ṭan a, heath hian a taima pawl a ni. Shillongah Lehkha zir turin a chhuk a, 1910 March-ah Matric exam an bei a, lehkhathiam thei tak a ni bawk a, 2nd Divisionah a pass ta mai reng a. Chunglai chuan, Entrance tih a la ni. Leta’n Matric a pass tih a han hriat chuan, khatih laia Bawrhsap HWG Cole-a kha a lawm khawp mai a. Zirna In leh Pisa zawng zawng a khar tir tawp mai a ni.
Bawrhsap Cole-a hnena Bazar ngen chhuaktu deuh ber a ni bawk a. Bazar siam ṭhatna hna pawh a thawk nasa hle. Chawhmeh leh zawrhsum tinreng keng khawm turin mite a fuih reng a. Vai leh sap hoin Mizo thil zawrh tlawm tak taka lei chhuh an tum laiin, RD Leta khan insual ngamin Mizo te a lo chhan ṭhin a, vaiho nektu huaisen tak a lo ni tawh ṭhin a ni. A hunlaia lehkhathiam a ni a, a huaisen a, a zam mai mai ngai lo. “Mizo chhantu” tih a ni fo.
Mizo hnamin bung thar a kai laiin, lehkhathiam Leta te chuan, hnam tana dingin kawng kawhhmuhtu an ni ṭhin. A dam rei ta lo hlauh a, 1925 khan, kum 42 chauh niin a thi a. Mizo Hnam chhantu huaisen tak, a hunlaia lehkhathiam sang ber kha, a kal hma em a, a pawi hle a ni. Kristian Hlabu a mi, “Lei leh vanah hriat a ni a” tih hi ama lehlin hi a ni.Tunlaiah hian, lehkhathiam kan ngah hle. Mi thiam ropui tak tak kan nei a. Kan hnamin hun harsa a tawh lai erawh chuan, kan baihvai ṭhin hle.
Zawhna tam tak kan nei a, a chhanna kan mamawh a. Kal duhna kan nei a, hruaitu tur, kawng kawhhmuhtu tur kan mamawh a ni. Hnam hunpui inher laia lehkhathiam Leta te chuan, hnam tan kawng an kawhhmuh a, mi dang an zirtir a, an hnampuitute an chhan ṭhin.
Lehkhathiam te tan hian huaisen hun hi a awm a ni. Kan chhungkaw tan, kan ṭhenawmte tan, khawtlang tan, kan kohhran tan, kan pawl tan, kan ram tana huaisen taka kan din a, chhan ngaite kan chhan a, zirtir ngaite kan zirtir hi a ṭul a ni.
Sawrkar hnathawk sang te phei hi chu mi pangngai aia thiam leh theihna sang an ni a, rinawm leh dik taka sawrkar hna an thawh piah lamah, an theihna zawnah kan hnam ṭhanna turin theih tawp chhuah se la, chutiang tur chuan a phut pawh kan phut zawk tur a ni. Kan mi hmasat pawh an theihna te hnam tana an hman ṭhin avangin, kan hnamin dinhmun ṭha kan neih ve tam tak hi kan chan phah a ni. Tunlaia sawrkar hnathawk liante pawh hi an ni tin hna piah lamah kan hnam tana tha thawh kawngah an ralbang tur a ni lo ang.