F. Vanlalrochana

Guest writer

F. Vanlalrochana

Hnam himna atan dinhmun pawimawh

Mizote titi lêngvâk tam ber chu All India Service leh Central Service-a lût kan neih tlêm chhoh zêl thu te, kan hnam tâna a ṭhat lohna te a ni a, a dikna chen te pawh a awm a. Mak ka tih erawh chu, hemi bâk kan pel hlei thei si lo hi a ni. AIS leh Cnetral service ringawt lo deuh pawh nih kan tum tel te hi a ṭul takzet a ni. Helai tak hi a ni sawi ngai chu ni.

Mizote zinga IAS zinga senior ber chu 1951 batch a ni a, Lalhmingliana Tochhawng kha Himachal Pradesh Chief Secretary hial a han ni pha a ni a; UPSC member atana ruatna lehkha a dawng a, a thawk hman ta lo. Kan Mizo IAS ṭhenkhat state danga Chief Secretary hna thawk an awm ve nual. Lalhmingliana Saiawi kha Central Administrative Tribunal-ah member a ni a. Capt. Lalrinthanga Sailo, Indian Frontier Agency Service kha McMahon Line endika tichiang tura tirh ngam khawp a ni. T. Vaiphei chu High Court Chief Justice a han thleng pha a, Brig T. Sailo leh Brig C. Vankunga te aia thleng sang sipai kan la nei leh lo. Dr. C. Silvera kha Union Minister (MOS) a ni ve a, HT Sangliana hi politics-a a inhman avangin National Commission for Minorities-ah Vice Chairman a ni ve tawh bawk. Anni bak hi chu nihna pawimawh chelh kan nei tam lo hle.

Khasi-hovin UPSC chairman pahnih an nei tawh a, CEC an nei tawh bawk. Garo-hovin Lok Sabha Speaker leh Union MOS te an nei tawh bawk a; Manipur lam aṭangin sipai General leh nihna pawimawh tak tak chelh an awm tawh a, Nagaland CM hlui, SC Jamir chu Governor te a han ni lauh lauh va; ani hma hian Hokishe Sema chu Himachal Pradesh Governor a ni tawh bawk. Meghalaya state mi pahnih - Capt. Williamson Sangma leh PR Kyndiah te chu kan state Governor an rawn ni tawh bawk. PR Kyndiah phei chu Union Minister for Tribal Affairs a nih nghe nghe kha. Keini chuan Governor pawh kan la nei ve lo a. Kan thlen chin a thui vak loh chu thu hran, a tum pawh kan tum hran lo a, a vawrha invawrha, inpuiha innawr kalte hi kan tum lem lo niin ka hre ṭhin.

Ramri kaihhnawiha national chanchin thar tling tham thil ngaihtuah ngai kan neihin kan chanchin sawi tur a tlem kan ti a, kan tualchhûng chanchinbu mite kan dem luih luih ṭhin. An tih theih chin chu a tam lo angreng hle, an chanchinbua ziah kha a ni mai. Ṭhenkhat phei chuan chhiartu tur an han nei chhe thei teh lam khawp lehnghal bawk si. Print emaw, e-media emawa inhmang chanchinbu mi, tualchhûng chauh ni lo, Vai ram media liana thawk pha kan ngah a ngai tihna a ni mai. PTI leh UNI leh media pahnih khata telna chu nei mah ila, a beitham lutuk a, an report zawng zawng hi an thawhnaten an lo tichhuak/theh darh kher lo ve thei bawk nen. Kan chanchinbu mite hi demna tur an awm hran lem lo. Vairengte piah chanchinbu huanga inhmang tur leh anmahni circle-a langsar leh influence nei ṭha, thurualpui nei kan mamawh tihna a ni mai. India ram chanchin thar channel liana Mizo nula tlangval thupuang, chanchin thar report pe, thil sawi ho zinga tel ve, kaihhruaitu awm nawk ila. Times of India-ah te, The Hindu-ah te, Hindustan Times-ah te, The Telegraph-ah te Mizo nula leh tlangval han insul pel sap sap ila, kan chanchin India ram hmun danga an hriat leh sawi ṭhin hi a dang daih ang.

Central secretariat-ah hna tam tak, heng — Assistant, Section Officer leh a dang tam tak a awm a, kan luh ve theihna vek a ni. CBI hnuaiah, NIA hnuaiah, Lok Sabha secretariat thlengin. Manipur lam mi kan ṭhianpa hi Lok Sabha secretariat-ah officer hna thawk reng a awm tawh a, Manipur Police Service nih a thlang ta zawk thung a. UPSC hnuai mai ni lo SSC hnuaite pawh kan luh theihna tur a tam mai. Hengte hi kan inkawhhmuh leh kan bawh deuh deuh a ngai. Chu chu kan hnam kal zelna tur atan a ṭha a, kan tualchhûng economy tân pawh a ṭha ber a ni. Hei hi ṭan kan lâk a, kan infuihna tur a ni.

Kan hnam zinga IPS hmasa ber chuan kum 1962 khan a zawm a; Arunachal-ho zinga a hmasa ber (direct) chuan kum 1993 khan a zawm thung. Anni chuan Union Minister of State la ṭhalai veh vawh a term zawnin an nei thei a, Arunachal Pradesh chu an kang sawt sawt a ni tih kan hmu thei a. BJP hi kan state sawrkar ni se, BJP MP pawh nei ila. Eng kan ni rih chuang lo mai thei. INC vanglai pawhin eng kan nih vak chuan loh kha!

Central politics-ah hian eng lai mahin kan thleng sâng tak tak thei lo a, a thleng sâng ber Dr C. Silvera kha hun tâwp dawnah MOS a ni pha chauh mai. Chuti tih loh chu mahni mihring mihrinnaa thleng sâng kan nei lem lo a tih ngam ang. Kan politics pawh hian kan state pâwn hi pel ve se la, chutiang zâwng chuan a hnam anga kan ṭan a ngai. Kan ngaih sân bik loh hnam aṭangin Governor kan nei ta fo mai. Keini zing aṭangin Governor tur pakhat mah kan la awm ve ta lo ni awm tak a ni. Dinhmun sang chelh kan tam poh leh a hnam anga ngaih pawimawh kan hlawh dawn a ni. Hnam humhalh tak tak tur chuan a humhalh thei dinhmuna kan awm a ṭûl. Nihna pawimawhte kan chelh a ngai a ni.

Mizo fate zinga BA pass hmasa pawl R. Buchhawnan kum 1926-a BA a pass khan, kum khat zet chu hlo a thlo leh ren rawn a, hei hi NE Parry khan a sawrkar hnathawhna tur a dal tlat vang a ni.

A kum lehah chuan Assam Civil Service a zawm a, chu chu kum 1928 a ni a, Thangluaia Chawngthu hnua ACS zawm leh hmasa ber a ni. Pu Buchhawna hnuah hian kum 1955-a P. Lalnithanga’n ACS a zawm khan, Mizoten ACS officer kan neih belh leh chauh a ni. Buchhawna-ten ACS an zawm hi chuan a ram pum huap anga chhût pawhin, ram thim kan la ni a, a hnam pumpui chu mâwlnain a la tuam lai hun a ni. Kan mi hmasate reng reng khan an thiamna leh theihna, an hnathawhte kha Mizo fate tân, khawtlang leh ram tan an hmang nasa ṭhin hle.

Kum 1928 chho lai hian matric exam-naah Lushai Vernacular (Mizo subject kan tih ang hi) a la awm lo a, Alternative English kha matric exam-hovin an lâk a ngai ṭhin a; matric pawh an fail nasat phah hle reng a ni. Khasi-ho, an ṭawnga lehkhabu 70 vel nei tawh leh, Garo-ho, an tawnga lehkhabu 15 nei chang changte pawhin anmahni ṭawng chu subject khatah neiin an exam thei tawh.

Chumi harsatna chu Education Minister hnenah an thlen ta a, Minister chuan, “In rama zirna lam hotute tih tur a ni ang” a ti a; Buchhawna chuan, “Tu man an rawn dil lo tawp ang, ka ziak ang a, min pawmsak mai ta che,” a ti a. Minister pawh chuan theh lut turin a ti ta a, Mizo ṭawnga lehkhabu kan neih tawh 82 chu a la khawm a, vernacular-a telh tura dilna ziakin minister hnenah chuan a theh lut ta a; Assam sawrkar chuan a lo pawm a, Matric exam-naah pawh Mizo subject a lo awm ve ta a; Mizote tan pawh matric kulhpui sut chim a awl ta sawt a ni. Hemi mamawh phuhrukna atan hian Mizo hla hlui a khawn khawm a, vernacular zirlai atan ‘Mizo Hla’ tiin kum 1930 khan a tichhuak bawk.

Heng lo pawh hi kan hnam tan thil tha tam tak a ti a, grammar bute thlengin a buatsaih. Matric exam-naa Mizo subject telh tura dil hi Buchhawna mawhphurhna a ni lo a; mahse, a ṭulzia a hmu a, Minister hnenah ngenngâwl takin a dil a; lehkhabute la khawmin, a hah phah hrep hrep nghe nghe a ni. Mizo hnamin a ṭhatpui a, Mizo ṭawng insawh ngheh zelna atana lungphum pawimawh tak a ni ta bawk a ni. Hetiang ti miah lo hian Buchhawna khan a hnaa a tih tur kha ṭha taka tiin a hun a hmang zo mai thei reng a ni.

Tunlaiah chuan mahni hna han thawh mai hi Pathian rawngbawlna a ni kan ti a, thil ṭha tihnate kan ti a, society aṭanga ralbangin, mahni hnain a phut bak hi tih kher a ngai lo tiin kan inzirtir a; thil ṭhenkhatte hi chu kan uar mah mah fo ni tein a hriat. Kan dinhmun aṭang zel hian kan thiamna leh hnathawh azirtein, kan hnathawhna lama tichhe chuang si lo hian mi dangte tan, kan chhungkaw tan, kan khawtlang tan, kan kohhran tan, kan ram tan kan ṭangkai thei a ni. India ram huapa dinhmun pawimawh changturtein bei ila, Mizorama dinhmun ṭha changtute pawh India ram dap khawpin theihtawp chhuah bawk ang u. Kan hnam hian mamawh hrang hrang kan nei a, chungte chu ni a, nei thei turin ṭan kan lak thar leh a ṭul a ni.

A tira kan thu bulṭannaah han kir leh ila. Tlang taka sawi chuan, AIS/Central service kan tling tlem ta a, Chumi chung chang kan sawi hona hi a sawt em em lo zawnga kalpuiin, a innuihzat tawk lekin kan infuih em tih a ngaihtuah theih. All India Service leh Central service chang ni lo, India rama inelna dangah pawh kan tling hlei thei lo. Kawh tur hrang hrang kan zawng a, kan kawh te hi mawhphurhna chen te chu an nei ve mai thei e. Thil dang sawi belh loin, thu pakhat hmangin har khar ka duh a. Mizo fate zinga IPS hmasa ber dawttu F. Lalremsiama chuan 1965 khan IPS a zawm a. Tunah hian kum 94 emaw zet a ni tawh. Vanglaini ka thuziak chhuah ni (Ka te han ti ve leh ṭhin ila) hi chuan mi a rawn call deuh ziah. A rawn Comment a, lawmthu sawina ka dawng fo mai. Kum 94 mi a ni tawh, khelloin ni tin chanchinbu thlengin a la chhiar chhuak dap. F. Lalremsiama hi eng vanga IPS (RR) ni thei nge a nih a chiang viau. Sawi tawh angin, AIS leh Central Service-a kan tlin theih loh thuah thil kan sawi ho nasa ṭhin. A chhan hi a tam vak lo. Kan hriat tur ang kan hre tawk lo a ni. Chumi atan pawimawh chu Lehkha chhiar a ni. Lehkha chhiar hi kan nuna a beh a ṭul. Ṭan ila thar leh ang u. Chhungkua aṭanga bul ṭanin, lehkha chhiar lamah i harh thar ang u.