F. Vanlalrochana

Guest writer

F. Vanlalrochana

SIKUL HOTU CHAWNGA

Mizoram aṭanga Pu Thara (Zosapthara) koh hawn a nih khan, Mizo pa, Chawngthansiama chu Sikulpui Headmaster atana ruat a ni a. Mizo zinga sikul hotu lu hmasa ber a ni. 1908-a Middle English School hawn a nih khan, Pu Chawnga hi hotu atana dah a ni. Middle English School hi kum 1914 khan, Serkawnah hawn ve a ni bawk Kum 15 zet Headmaster a ni a. Pu Hrawva a lo graduate takah khan, Headmaster dinhmun a rawn chelh a. Pu Chawnga chuan zirtirtu hna thawk chhunzawm zelin, kum 1947 thleng khan a thawk a. Pension-in a chhuak ta a. A naupang zirtir zinga la dam ka hriat chian te chu,Pu Chhuanliana BVT (Upa Ch. Pasena fapa, Upa Rokunga makpa) Pu J. Malsawma (Thanpuii Pa) leh Rev. Lalrinmawia, Khatla te an ni. Kaphleia kha Sikulpui aṭanga zir chhuak hi a ni bawk.

Kei pawhin a chanchin ka ziah fo Mizo zinga ACS hmasa ber Pu Thangluaia record aṭanga kan hmuh dân chuan Mizo tlangval Abor run (1912)a zuk kalte khân hna an thawk ṭhain an chungah British sawrkar kha a lawm em em mai a. Chu an hna thawh ṭhat chunga lawmthu sawi nan chuan Assam rama sikul building ṭha ber nih tling turin tuna Sikulpui buildinga hi Mizote min lo saksak a lo ni reng mai. A sak nan pawh, Rs.15,000.00 (Cheng sing khat sang nga) zet an séng a; khatih hun laite kha chuan Assam rama sikul building tha leh mawi bera sawi pawh a tling rêng ṭhin a ni. Sawrkar building a nih avangin Welsh Mission School lam hotute pawh khan thla tina a Cheng khat chawiin an luah hawh ṭhin niin Upa Chalhnuna chuan a sawi. Abor run kha, khawvel inher vela kan chet chhuahna hmasa ber, a sap ṭawngin ‘Affairs of the empire’-a kan inrawlh vena hmasa ber a ni a. Hna an thawk ṭha a, Sikul building ṭha zet mai kan neih phah. Vawiin thlengin a la ding a. British hun laia sak a nih vang ngawt a heritage building ni a ni lo a, Mizo hnam nen inzawmna thuk tak a nei. Sawrkar tana kan chet chhuahnaa kan thawh ṭhat avanga ṭha bika sak a ni. A hlu hle a ni. He building hi kum 1914 aṭanga luah ṭan a ni a, Pu Chawnga hoa sak tihna a nih chu.

Pu Chawnga hunlai aṭang hian Sikulpui Hall lai bang chhak lamah hian thuziak chi hnih: Lawmman hmuh beisei vàng ni lo vin, engkimah a tha ber nih ka tum ang tih leh Phillipi Bung 4:8 thu, A dik apiang te, a zahawm apiang te, a fel apiang te, a thianghlim apiang te, a thang mawi apiang te, ṭhatna rêng a awm a, fakna rêng a awm phawt chuan chung chu ngaihtuah rawh u, tihte hi mawi taka ziakin frame nalh takah an tar ṭhin a, tun thlengin an la tarin ka hria. A thuziak tak chu a tithar leh tawh mai thei e. Chu chu ni tina chhiar ṭhintu, naupangte rilru a ṭha lam záwnga kaihruaitu tha tak a ni bawk ṭhin. He sikulpui Hall ngei mai hi Chawnga Hall tiin thlak ni se tiin ka rawt ve ngawt mai e.

Pu Chawnga sikulah hian, English, Arithmetic, Geography, History, Geometry, Hygiene, Scripture, Vernacular (Lushai), Drawing leh Music te an zir a. Infiamna lam tiin, kut hnathawh leh huan siam thlengin an inzirtir ṭhin a. Middle English a nih angin, sap ṭawng an uar hle. English Subject leh Arithmetic te sap ṭawngin an inzirtir a. Coversation leh Dictation pawh sap ṭawngin an ti ṭhin. A bak zawng chu, Mizo ṭawngin an zir a. Mizo ṭawnga an zir tur hi Upa Ch. Pasena buatsaih a ni deuh ber ṭhin a, sap ṭawng aṭanga lehlin a ni deuh ber. Tuna SAI Indoor stadium an sak hnan, Synod High School chhak tlanga mi hi, Boys ME school field atana Pu Chawnga hoa an laih zawl a ni. Hei hi infiamna hmun atana an neih a ni a. Huan siam an zirna atan chuan, tuna Mission venga Kawlthei huan an tih tak hi an hmang a. Sikul Huan tih a ni ṭhin. Thingtlang aṭangin sikul lut an awm ṭhin a. Chungte pual chuan hostel an sa a. Tuna Mission Vengthlanga Jubilee kohhran huam chhungah hian Silver Jubilee Hostel an sa a. Chu chu kum 1935-a Lalber George V-a rorel kum 25 puala tih a ni. Jubilee Kohhran hming put chhan hi ni awm tak, ka va hre chiah lem lo thung.

1909-1910-a welsh Mission report-ah chuan hmar lama ziak leh chhiar thiam chu 3000 an tling tawh a. Thingtlang sikul pawh 17 a ding tawh a ni an ti a. Hemi kum hian lehkhabu hi Pound 88 man an hralh a. Vawiina a hlutna anga han chhut chuan, cheng nuai 14 man zet a ni. A leitu leh chhiar thei zat han chhutin, lehkha an chhiar nasatzia a lang chiang hle a ni. Welsh Mission report 1910-11 chuan, “Sikulte chu thim zinga eng a ni a…A la tlem em em thung” tiin a sawi a. Kristian an pun chak chhan pawh hi report dangah zirna vang a ni tel a ni an ti. Chutiang huna hotupa chu Pu Chawnga kha a ni a. Zirtirtu tlak an chher chhuak thuai thuai a, Primary School chu a ding chak hle a. Middle School erawh a ding chak lo hle. Hmar lamah chuan, Sikulpui a din aṭanga kum 40 hnu zetah pawh pariat emaw chauh a ding thei a ni. A dinna dangte chu Sialsuk, Bukpui, Saitual, Champhai, Reiek, Darzo leh Hmuntlangah te a ni. High School din harna chhan pawh kha, ME School ṭhan muan vang hi a ni telin a lang.

Pu Chawnga kha, kum 1934 khan Mission Veng kohhran upa atana thlan a ni a. A tihchi ni dawn loa a hriat avangin a pha thung! Kohhran erawh chuan, ṭangkai takin a hmang reng a. Presbyterian Kohhran Sunday school zirlaibu ziaktu hmasa zingah khan a tel ve deuh reng a. Mission veng kohhranah pawh Sunday School superintendent hun rei fe a ni a. Kohhranah pawimawhna hrang hrang a nei reng a ni. 1913-1914 Welsh Mission Report-a a lan dan chuan, ME Sikul zirtirtu zinga mi, Mizopa ngeiin, Hindi zirtirh bu a buatsaih thu a chuang a. A buatsaihtu chu Pu Chawnga a ni a. Mizo zinga lehkhabu buatsaih hmasa ber a nih thu an ziak a ni. Hindi pawimawhna pawh a lo hmu hma hle a ni. English-Lushai Dictionary pawh a buatsaih a. Hei erawh chu tun thlengin mumal taka tihchhuah a ni ta lo a. Mizo zinga English Dictionary siam hmasa ber a ni, ti duh kan awm a nih pawhin, tute emaw sawi loh dan ang chu a ni bik chiah lo. Khawlchhut a nih loh avang erawh chuan, chutianga sawi chu a rem kher lo mai thei e.

Pu Chawnga kha lehkha chhiar mi a ni a. A sikul naupangte a fuihna ṭhin chu, “Lehkhabu chhiar hi habit-ah neih rawh u,” tih hi a ni. “Hriatna zau neih hi a ṭha a ni. Hei kei hi, zirna lamah hniam tê ni mah ila, lehkhabu hi ka chhiar ṭhahnem ta hle a, ka hmuh ang ang chu ka chhiar zel ṭhin a ni. Chuvang chuan lenkhawmnaa mi titi hi ka zawm thei zel bawk a, lehkhabu kawmngeih hian hriatna a tizau em em a ni e. Finna leh hmasawnna lo thleng zel um phak ve kan duh chuan lehkhabu kawmngeih hi min um phaktir theitu a ni e,” a ti ṭhin. A hriatna zau tak avangin khatih laia Dawrpui Kohhran khan, Nilai zan inkhawmah, a duh ang sawi turin an sawm fo ṭhin. Kan rama mi tak tak leh mi hmasa, awmze neia ram leh khawtlang leh mi mal nun thlak danglam thei ho kha lehkha chhiar mi an ni zel a ni. A chhinchhiah tlak hle.

Kum 1879/80 khan Bualpui khuaah a piang a. Vailen hlimah Aizawlah an lut a. Missionary te belin lehkha a zir a. Thingpui huan tlang (tuna Zarkawt) aṭanga Hriangmual(Mission veng)a Missionary te an insawn pawh khan insawnpuitu zingah a tel a. Kum 1897 vel aṭangin Mission hna puitu a ni tawh a. 1903-a Lower Primary school exam hmasa berah khan tel vein, a pass 19 zingah pa 9-na a ni. Pu Leta kha pakhatna a ni. Biate-ah zirtirtu hna thawkin an tir a, kum 1904-ah an ko thla a, 1947 thlengin zirtirtu hna hi a thawk a. Mizo zinga zirtirtu hmasa a ni mai lo a, a thawk rei ber pawl a ni a. A mizia a dik a,zirtir hna a thiam a, mi enkawltu ṭha a ni a. Kan ram thim a enna kawnga mi pawimawh a ni.

Thanpuii pan kum 1982-a a article ziah, a hnua Vanglai tihbua a telh tak, ‘Goodbye My old teacher’ tia a ziah kha Pu Chawnga hi a ni a. “ A thawh lai pawh khan kan pu chuan pay scale leh hlawh pung tih vel hi a buaipui ve ngai lo a, a hnaah rinawm tak leh taima takin a thawk ngawt ngawt mai ṭhin a ni. Chuvang tak chuan, zah a phu” tiin a ziak a ni. Thanpuii pa te hnenah hian, “In headmaster hi benga ka pawh hnu a nih hi,” a ti bawk a. Benga a pawh hnu chu Pu Hrawva kha a ni. Pu Hrawva a lo graduate khan, headmaster a rawn ni ta zawk a, tih thu kan sawi tawh kha. Pu Chawnga hi Pu Hrawva hnuaiah kum 18 zet a thawk leh a, a u Makthanga a lo thih khan, a aia Lal tur a nih avangin sikul aṭangin a chawl a. Rosto Singh Diengdoh-an a rawn thlak a. Rosto Singh-a hnuaia kum 5 vel zet a thawh leh hnuin a lo chawl ve ta a ni.

Kum 1926-a Mizoram Presbyterian Kohhran Assembly (tuna Synod tih tak hian)an neih ṭumin, Welsh ram kohhran chuan, Holy Bible, a kawm savun dum an pe a, “Kan mission kum 30 i lo ṭanpui tawh a, kan lawmna entir nan he Bible hi kan pe a che,” tih an ziak a ni. Mission hnuaiah kum 50 zet a thawk tihna a nih chu.

Kan mi hmasate chanchin ka ziak ta mawlh mawlh a. Kan ram dinhmun siamtute an nih avangin an pawimawh a ni. Tunlaiah kan ramah kan infuih mawlh mawlh a. Kan inzilh mawlh mawlh a. A ṭha vek e. Kan chanchin hi a bul thum aṭangin hria ila, inhrilh zel ila, hriatna tak tak kan nei a nih chuan kan khawthlir tam tak hi kan thlak ang a, kan inzilh leh infuihna tam takah hian infuih vak ngai loin keimahniah ṭhahnemngaihna a lo pian chhoh ve mai ka beisei vang a ni.

Kan hnam hi thimin a bawm laia enna meichher chhi a, rinawm taka gospel hna vuan a, mi dangte zirtir chhawngtu Chawnga chu kum 1963 khan hahdam takin a lo chawl ta a. Education director Dr. Chatterjee-an a thih thu a lo hriat chuan, “Eng nga ti nge a hun takah min hrilh loh. A hun takah hria ila, sikul chawlh puan a; college students leh zirtirtu zawng zawng pawh telna vek tur a nih chu! Keipawh tel ngei tur ka nih chu,” a ti a ni. Kaltate kha kan theihnghilh fo a, kan nihna tak kan hmuh thiam loh phah ṭhin a ni. Chumi ṭhahnemngaihna avang chuan thu tam tak ziak ve ta ka ni a, ka tuina ngei pawh ka ziak ta mang lo!