
Guest writer
F. Vanlalrochana
REMNA ATANA KOHHRAN HNATHAWH
1966-a ram a han buai phat khan, kohhran hruaitute chu awm hle hle loin kan rama damna leh remna thlen turin an che chhuak nghal a. Kawng tam takin mipuite tawrhna tur pawh a chhawk hle. An hma lakna zawng zawng chu tawitea sawi sen a ni dawn lo a. A ṭhena zar chauh kan sawi dawn a ni.
March ni 14, 1966 khan Presbyterian Kohhran Synod Standing Committee (tuna Synod Executive Committee)chuan emergency Committee a ko a, remna awm nana hma lak a rel nghal a. Hemi emergency Committee-ah hian Synod Committee sang mah ni se, Chhim lam Baptist Kohhran aiawh pawh an tel ve tho a ni. Hemi ṭum hian Citizens Committee an din a. Chu chuan mipuite tan nasa takin hma a la a. July 14, 1966 khan Synod Standing Committee chuan emergency meeting a ko leh a. Baptist Kohhran aiawh pawh meeting-ah hian an tel ve leh a ni. Chumi meeting chuan, Christian Peace Committee a din ta a ni. An zinga hruaitu langsar te chu Rev. HS Luaia, Rev. Zairema leh Rev. Lalngurauva te an ni. A.Thanglura khan, anni pathum hi, ‘Sazu mit del pathum,’ tiin a sawi nghe nghe a nih kha!Rev. Zairema khan, “Heng thilah hian sazu mit del kan ang reng a, a ṭul kan ti si a,” a ti a ni.
Anni Pathum hna ber chu, MNF underground hotute hmuha biak leh India sawrkar mi liante hmuh a, biak tum a ni bawk. Hemi avang hian, a chang chuan ramhnuai lamah an kal a ṭul a, a changin India ram khawpui leh mi pawimawhte awmnaa an kal a, anmahni an biak a ṭul ṭhin. “Rilru chauh ni loin kan taksain a tuar a…Nung dama kan chhuak kha Pathian min ven himna avang chauh a ni,” tiin Rev. HS Luaia chuan a sawi. Ramhnuaia an kal a, MNF hotute an hmuh ṭum hi chuan, CID hoin uluk takin an zawt ṭhin a. Rev. Ngurauva kha chuan, eng mah a hrilh duh hlek lo ṭhin a, “You are the hardest to break,” an ti a ni awm e. A luhlul an ti ve ngel ngawl hle a ni.
Presbyterian kohhran leh Baptist kohhranin remna committee din tura hma an lak chhoh khan, Rev. Lalngurauva chuan Baptist kohhran zai turin Lungleiah a zin a. Vauna lehkha, pen tui sena ziak hi, Kikawn khawlaiah an lo tar a, “Ngurauva hian state(vai hnuaiah) hi sawi fo tawh suh se, C.I.D officer te pawh hi kalpui fo tawh suh se. Tu pawh a hmu apiangin hrilh rawh u. Independent kan hmu lo ang ti apiang kan kaphlum zel ang. Ngurauva hmu apiangin hrilh rawh u. Tu mahin pawh thlak loh tur-Army Commander,” tih hi an lo tar a. Amah Rev. Ngurauva hian a tia lawm, “Ka pawt thlaa ka ak haw ta daih.” Mi huaisen ve tak chu a ni reng reng a ni.
May ni 13, 1967 chawhnu dar 1 khan, khatih hunlaia India Home Minister YB Chavana kha a chenna inah, Rev HS Luaia, Rev. Zairema leh Rev. Lalngurauva te hian an va hmu a. India Home minister ni raw sek sek, anni pathum hi chuan an ‘e aw’ mai mai lo. An va hnial nghek mai a ni. Sipai chet dan rawnzia an han sawi lang a, Chavana chuan, “A! Engah nge min kah, pate an kap ngai em ni, kah hi chu ka haw viau a sin. Fapa sual chu pa chuan a hrem tur a lawm,” tiin sipai ho thlavang chu a hauh a. Rev Hs Luaia thin a khei ta zak a, “A dik a lawm, fate sual hu nu leh pa chuan hrem ngai a ni reng a, amaherawhchu, i fanu tihsualah i fapa i hrem ngai em ni? Engah nge thil tisual ve lote pawh in hrem? A kaptu che u chu hrem pawh ni ula a dik thei a, mipui vantlang thil tisual ve lote in hrem chu a dik i ti em ni?” tiin a chhang let ve ta khe khaw a. India Home Minister meuh chutianga chhang let ngam chu an tam lo tawp ang. An ṭannaah an tlang bawk a, dawhkan pawh an chum ri deuh ṭhak ṭhak hlawm a ni awm e.
Anni hian a changin India sawrkar an bia a. A changin ramhnuai sawrkar an bia a. Lehlam lehlamah an dinhmun hi a hlauhawm tawn ve ve a. A changin man an tawk a, nuihzat an hlawh bawk. Mizo hnam pumpui tana ṭha ber tura an hriat thil tih kawngah erawh chuan, an zam phah lo a, an buai phah lo a, an hma lam panin an kal lui ngar ngar mai a ni. An mi mal tan khan hlawkna hi a awm lo khawp a, an nunna atana hlauhawm an tawng fo zawk a ni. Chutiang karah chuan, mipui mimir, nunau thlavang hauhin, kan ram tawrhna te a ziaawmna turin hma an la ṭhin a ni.
Anni remna palaite hian ṭum khat chu, chutih laia MNF Vice President Lalnunmawia (Lalnunmawia hian President charge a la tawh a. Laldenga chu East Pakistan-ah a chhuk thlak tawh avangin biak mai phakah a awm tawh lo a ni.) hmu tura kolasib lam pana an kal chu, sipaiin Selesih bulah an lo man a. Bawngkawn thleng chu sipai ho chuan engtin mah an ti lo a. Bawngkawna Brigade lock-up-a an han dah ta chu, an vin ta ṭhak ṭhak mai a. Hrehawm takin an siam hman a. Sipai lam hotu lianin chu thu chu an han hriat chuan,”E khai, nangni in ni maw. Thingpui in lo chuan in haw a rem lo ang,” a ti a. Anni chuan, “Min thlah ngei tur a ni ang,” an ti bawk a. An inthlenga thlah turin thu sipai hotu lian chuan thu a pe ta a. Mission Veng New Street thlengin, anmahni mantute chuan, an pute thupek anga thlah tur an ni a. Thlah lo ngam hek lo le, an inchhawm phei ta a. Kawng lakah chuan, Rev. Ngurauva te ho chuan, an han vin let ve tak tak mai a. Sipaiho chuan, hrehawm an ti deuh a ni ang, kawng chanve vel an thlen chuan, chumi zana password chu an hrilh a, an kirsan leh ta ringawt mai a ni. A hunlai khan an diau duh vak lo.
An pathum hi an inkawm ngeih a, an inngai zui hle a. An kum a han tam a, an tuallim loh chhohah pawh an hun hlui hi an hre reng a ni. Rev. HS Luaia hian, Rev. Zairema hnena lehkha a thawn pakhatah chuan, “Ngurauva te nena kan zinho ṭhin lai kha a ngaihawm ta mang e,” tiin a ziak a ni. Mizorama chhim leh hmarah ramhnuaiah te lutin, thih leh dam karah an leng a. Silcharah te, Shillongah te, New Delhi-ah te sawrkar hotute biain an kual a. Dinhmun hlauhawm taka an awm chang a awm a. Khawchhhete daia luia an riah ṭum phei chuan, silai a ri ta rum rum mai si a. A hre pha ho chuan, “Kan pastor-te chu an thi ta a ni maw,” an lo ti hman nghe nghe a ni. Chutiang hunah chuan cheng mah se la, an tih tur an ṭhulh phah lo a, an tum ram thleng turin hma lam an pan sauh sauh zawk a ni.
Sazu Mitdel pathum chungchang bik kan han thlur ta deuh a. Christian Peace Committee chhungah remna palai tih bik tak hi panga an awm a. Hmar lama atangin Upa Chalhnuna, Rev. Ngurauva, Rev. Zairema. Chhim lam aṭangin Rev. HS Luaia leh Rev. CL Hminga. Upa Chalhnuna leh Rev. CL Hminga pawh hi an thawk nep lo a. Anni delegation team hian, ramhnuai sawrkar hotute an hmu a, Mizo Union nena an inkar siam ṭhat te an tum a, state sawrkar (Assam) hotute pawh an hmu a. Chawimawi phu khawpa ṭhahnemngai an ni. Hemi hnu deuh phei hi chuan Christian peace Committee hma lakna kal zelah Rev. Zairema leh Rev. Lalsawma te phei chuan harsatna lian tak an tawk nghe nghe a ni.
Palai hna thawka thing leh raw innawhna kara kohhran a kal hian, MNF lam leh India sawrkar aṭangin harsatna pawh an tawk ve ve bawk a. Chutiang hun harsaah chuan theih tawp an chhuah a. Ram pum huapa ṭawngṭai rual te pawh an huaihawt ṭhin a. Janata Sawrkarah khan Desaia ten remna lam an hawi loh em avangin, remna kawng zawh a har zui hle nghe nghe.
January 1982 phei kha chu remna tura inbiak ngaihna a awm ta reng reng lo a. MNF President Laldenga pawhin India ram a chhuahsan leh ta a. Mizoram boruak chu a rit leh ta hle mai a. Lt. Governor, Admiral SN Kohli-a chuan kohhranho chu hma la turin a ngen a. August ni 13. 1982-ah Kohhran hrang hrang te, chuan Mizoram Kohhran Hruaitu Committee(MKHC) an din a (a din tirh hi chuan ZKHC tih a ni), he Committee hian a dintirh phat atangin Mizoramah remna leh muanna a awm theih nan hma an la nghal a, Rev. VL Rawna, Rev.PL Lianzuala leh Rev. Lalsawma te remna palai atana an ruat. Indira Gandhi pawh an zu hmu a. Indira khan, Congress lo thlang tling phawt turin a lo hrilh niin Rev. Lalsawma khan a ziak nghe nghe a ni.
He committee hian remna a awm theih nan ṭhahnem ngai takin an thawk ta zel a. Rev VL Rawna chuan ZKHC aiawhin London-ah Laldenga a hmu a. 1984 Mizo Gospel Team sap ram zinah khan, Rev. Lalsawma, Rev. VL Zaithanga leh Upa Chalhnuna ten ZKHC aiawhin Laldenga an va hmu leh a. “Kohhran hruaitute in ni bawk a. In hnen aṭanga ka hriat chu ka pawm thlap e,” tiin, remna tluantling sawi thei turin India ramah a lo let leh ta a ni.
ZKHC chuan hma a la zel a. 1985 khan an senso atan Chief Minister chuan Rs. 5000 a pe nghe nghe a ni. April 1985 kha ZKHC-in remna atana palai hna thawka an kal hnuhnung ber a niin a lang. Dr Silvera ṭhahnemngaihna zarah Prime Minister Rajiv Gandhia pawh an hmu thei a. Rajiv-a te chhungkua pawh Mizorama zin turin an sawm nghe nghe.
1984 inthlana remna tlangaupuitu Mizoram Chief Minister Lal Thanhawla chuan remna leh muanna a awm theih nan a lalthuthleng chu a lo kian phal a, Minister dangin an nihna an kalsan bawk nen, inremna tura inbiakna chu a lo hlawhtling ta a. Tichuan, ram buai aṭanga kum 20-na, kum 1986, June 30, zan dar 9:15- ah chuan India sawrkar leh MNF leh Mizoram sawrkar chuan inremna thuthlung an lo ziak thei ta a ni.
Mizorama muanna awmna tura kohhran hnathawh hi sawi hmaih (luih a ni em lo ang chu) a ni fo ṭhin a. Kohhranin hma la lo se, kan ram dinhmun kha a ngaihtuahawm zual ngawtin a rinawm. Kohhran hma lakna hi kan theihnghilh thiang lo. Kohhran zawng zawng khan remna atan tha an thawh ṭheuh a. Kohhran lian hotute chu a che tam an ni lo thei lo thung. Kohhran ngenna leh hma lakna zah avanga silai tun kha remti an nih thu pawh rammute khan an sawi ṭhin. Rambuai/zalenna sual hi kan romanticize nasa ta a, mipui tawrhna rapthlak tak kha kan hre ta mang lo emaw tih tur a ni fo. Mipui nawlpui kha, a leh lam leh lama chep tawnin an awm a ni. Chutiang karah chuan kohhran hruaitute khan nunna atana hlauhawm pawi sa loin an bei ṭauh ṭauh thin a, Mizoram timawitute an ni.