
Guest writer
F. Vanlalrochana
AW! MIZO THALAI
Mizo fate hi khawvel hmun hrang hrangah kan tla darh tawh a. India, Burma, Bangladesh-a keimahni ram ve reng bakah khawvel ram hrang hrangah kan inbeng bel a. Khawi ramah pawh awm ila, thisen avanga Mizo kan nihna a bo lo a. Engtikah emaw chuan, mahni kea ding ram hi kan la nei ve lo ang tih pawh kan sawi thei lo.
Francis Fukyama-an ‘The end of History’ tih a ziah kha ka hrechhuak fo. A ziah tum ber leh ka rilrua a lan dan chu a inang hauh chuang lo a. Ka rilrua a lan danah chuan, Mizo tam tak hian history hi danglam thei tawh lo turah kan ngai a. Mizote pawh, tuna kan awm ang, kan tlak darhna mual muala ṭo zui zel tura ngaihna hi an nei ṭhin a. Chutiang chu a ni lo a. History hi a danglam a, ram thar a piang a, inlaichinna a inthlak a. A la che reng a ni. Kan hnam tan hun ṭha zawk hi a la rawn her chhuak ang tih hi pawm tlat tur a ni.
Mizo hnam hma lam hun atan chuan, Mizo ṭhalaite hian tih tur tam tak kan nei a. Mawhphurhna lian tak kan nei a ni. Chhuan(generation) khatin an zir loh chuan, kan hmasawnna tur pawh a tibuai vek dawn a ni. Chuvang chuan, chhuan hmasaten chhuan thar hnenah finna leh hriatna leh paukhauhna te a hlan chhawng ṭhin tur a ni a. Nu buta inkaihhruaina ni lo, fel fim fing faka finna, hriatna leh thiamna hi inhlanchhawn tur a ni a. Nungchang zahawm leh nungchang paukhauh inchher sak tur a ni a. Kal hmasate pawh a hnuhnungte entawna a awm a ngai ang.
Chhuan thar zawk hi dem mai a awl ṭhin ve bawk te pawhin a lang a. Kristian Tlangau Jan 1932 Issue-ah khan, " Mizo tlawmngaihna kan hloh tawhzia" chungchang an lo chai daih tawh a, heti hian an ziak: Zualkoa kal turin upain min rawntir se la, tunlai tlangval zawngin, “A ! Ka lu te a na deuh viau mai a, hei, ka awm phah der mai a ni a,” emaw, “A ! Ka ke a na em mai kal zia zang ka n ni lo,” emaw, “A! A kalkawng reng reng ka hre mang lo…ti in kan inchhang fo hlawm ta a, a zahthlak em em a ni.” tiin an lo ziak daih tawh.
Khawvelah hian, mi mal pawha mi tak tak kan nihna turte, hnam ang pawha hnam ṭha zawk kan nihna turte kan ngaihtuah ṭhin a ṭul. Chutiang atana pawimawh tam tak zinga pathum lek chu i han chai chhunzawm teh ang. Aw! Mizo ṭhalai, lo ngai thla ta che.
Upate hnen atangin zir rawh:
Finna hi tawn hriat aṭanga kan chhar a ni fo a. Zirna sikul leh internet leh lehkhabu aṭanga chhar tur awm lo finna leh nun thiamna thil tam tak hi a awm. Heng hi Mizo ṭhalaite hian kan tlachham fo mai. Upate hnen aṭangin kan zir tawk lo ṭhin a. Upate thu kan ngaichang tawk lo ṭhin a. Tawn hriat ngah tawh zawkte kaihhruaina leh hrilh finna atangin zir kan tum ṭhin lo. Kingdom of Heaven movie ka en kha ka hrechhuak ṭhin a. Saladin-a khan, Renault-a hnenah khan, “Lal ṭha tak i nei a. Eng ngati nge a hnen aṭangin i zir loh,” a ti a. Thil pawimawh tak a ni. Kal hmasa leh tawng hmasatute hnen atangin kan zir ṭhin lo a, kawng kan zawh sual fo. Solomona fapa Rehoboama ngei pawh a nih kha, Upa fing tawhte thurawn a pawm lo a. ṭhalai thisen lum zawk thurawn a pawm avangin a ram tam zawk a chan ta ringawt mai a nih kha.
Chuvangin, i kum ang kum lo ni ve tawh a, lo kal peltawhte hnen aṭangin zir rawh. Mizo zingah pawh traditional knowledge tam tak kan theihnghilh a. A ri ral hle ang tihte pawh a hlauhawm a. Chumi thleng lo tur pawh chuan kan harh thar hi a ṭul reng reng mai.
ṭum khat chu Special report group-ah Pu Hermana thuziak an post a. Mi pakhatin a lo comment a. “Khaw khat pa rawn a nih pawh kan hriat loh, a hming tak ngial pawh kan vawi khat hriatna ni ve bawkin, ka hmuh dan tih vel mai mai SR groupa in post zel ten, Mahni wall-ah post mai mai ula a tawk chiahin,” tiin a lo comment a. Hemi ka hmu hi chu ka awm hmunah ka lo zak veng veng mai.
Pu Herman-a hi Mizo sipai hotu hmasa, Subedar Pakunga fapa a ni a. A nu lamah Mizo zirtirtu hmasa, Headmaster hmasa ber Pu Chawnga kha a pu a ni. Mizo mi hlun a tling. Upa Rokunga bulah a tal tam a. MNF dintu zingah telin din lai vela recording Secretary a ni. Mizo District Congress-ah hruaitu a ni leh a, Congress ṭhalai hruaitu hmasa a ni bawk. Rambuai lai khan Remna Palai tih chanchinbu a tichhuak ṭhin. Aizawl tlangval, Mizo mi hmasa kan tih ang zawng zawng kawm pha a ni. Lehkhabu tam tak a ziak bawk! Mizo history thilah chuan rawn loh theih loh a ni. Mizo nun hlui liam tawh leh liam mek leh Mizo hun thar suihzawmtu pawimawh a ni a, a taka a tawn leh an hriatte avangin Encyclopedia chi khat a tling a ni. Chutiang mi chu ṭhangṭharte chuan heti hian kan comment duh a ni!
Kan thut hmun aṭangin khawvel kan teh a. Mi dang hi kan cho ve titih mai zel. PC Lawmkunga, IAS rtd pawh nula pakhatin, “I chhiar tlem lutuk,” a lo ti tawh bawk. Kan khawvel zim tak, social media-a thil ṭangkai em em lo buaipuina ṭhut hmun aṭangin mi kan teh fo a, kan tisual ṭhin. JF Laldailova pawh a dictionary siam en chawpin hmaichhanah an rel e, an tih tawh tak kha. Gen. Stanley McChrystal-a sawi dan takah, “Listen, learn and Lead’.
Lehkhabu chhiar rawh:
Lehkhabu chhiar hi chu sawi tawh tih a awm thei lo ang, infuih nawn thar fona tur a ni awm e. Chhiar tam bik a awm theih loh ang a, chhiar lama ṭan la vek tur kan ni. Louis L’Amour, American west chanchin thawnthua ziak ṭhintu kha, High school a zir chhuak lo a. Zirna sikula a kal khan “ka ‘education’ a ti buai” a ti tlat mai a ni. Khawvel hmun hrang hrangah a kal a. Hna hrang hrang a thawk a, Mi titi angai thla a. Nasa takin lehkhabu a chhiar a. Amah leh amah a inchher chhoh vanglai tak tak chuan, kum khatah lehkhabu 124 vel hi chhiar ziah ang a ni. A lehkhabu chhiarte chu a chhinchhiah thlap a. Ama chanchin a ziahna bu ‘Education of a wandering man’-ah khan a ṭhen a zar chu a tar lang nghe nghe.
A lehkhabu chhiar leh tawnhriatte avang chuan, mi ropui leh ziaktu hlawhtling tak a lo ni ta nghe nghe a. “Miin lehkha ka chhiar hman lo a tih hian, ka awihlo’ a ti nghe nghe.
Tunlaiah chuan, hriatna han lakchhawnna tur tam tak a awm a. Hriatna tak tak chu, lehkhabu aṭang tho hian chhar a ngaia, chhar tur pawh a awm a ni. TV te, Social media te hian thil hre vea inngaihna min neih tir a. Hriatna kim leh a tak tak chu min pe pha si lo. Mizoram leh Assam ramri buai ṭhin chu kan hre fo. Thil a nihna tak zu hre tur chuan, lehkha chhiar tur a ni. Suakpuilala te lal lai hun chhiar thlen daih a ngai a ni.
Nun thiamna atan te, hnathawhna atan te, zahawmna atante lehkhabu chhiar hi kan tih makmawh a ni, tiin sawi ila duhtawk phawt ang. Kan insawi tui lutuk palh ange.
I hnam history hre rawh:
Hemi atan hian a chunga kan sawi tak pahnihte khi a pawimawh sa em em a ni.
Mizo ṭhalai tam takin kan kawng kan hloh fo. Kan hnam history kan hriat loh vang a ni. Vairengte leh Ṭiau inkarah chauh Mizote hi kan awm emaw te pawh kan to fo bawk a. Khawvelah hian keini lo hi chuan kan hmelmate vek emaw kan ti fo ṭhin bawk a. Kan hnam history kan hriat loh avang hian, kan nun kan hmang dik tawk lo a. Khawtlang leh pawl anga kan rorel leh sawrkar hma lakna thleng pawhin a nghawng ṭhin a ni.
Kan sawi tawh a, khawvel hmun hrang hrangah Zofate hi kan inzar pharh tawh a. Mizo kan nihna erawh chu a bo chuang lo. Kan hnam himna tur te, kan hnam thanzelna atan hian kan hnam hming chawia kan ram neih chhun, Mizoram chhunga kan awm kher a ngai lo. Kan hnam hi hnam taima, huaisen, ṭawngkam mawi tak hmanga mi dang dawr thin, thuhnuairawlh, tlawmngai, mi dangte atan hun hmang ṭhin, aia upate zah ṭhin, mahni zahawmna humhim tura indo hreh ngai lo, mahni khua leh ṭhenawm khawvengte leh chipuite chhan tura leido nei ṭhin kan ni tih kan hriat reng a ṭul a. Chutiang inziahna bu kan chhiar tam a, chutiang hriate thusawi kan ngaihthlak tam chu a ṭul a ni.
Kan mihring mihrinnaa puitling tur pawhin chutiang hriatna chu kan mamawh tak zet a. Mahni hnam chanchin hre lo leh hre tak tak lo emaw, hre dik tawk lo emaw chuan, identity mumal a neih theih loh. Chuvang chuan, kan hnam history hriat hi kan mamawh a ni.
Aw! Mizo Ṭhalai…Hei hi hria la, i hnam hian a mamawh che, i chhehvel hnamte tihdan ṭha lo leh an nawmchenna ziate kha la lo la. I hnam tana thawkrim a, i hnam tana ding nghet turin mizo thalai zia niawm reng nei ta che. Chuti chuan, zanah i mu tui ang a, miin an pawm emaw, an ngaih san emaw kher i khel lo ang. I hlutna tak tak lan chhuahtirin ngaihsan i hlawh tho tho ang. Insang mar la, i hnam tan, nangmah kha, nangmah ni ta che!