
Guest writer
F. Vanlalrochana
DAWHTHEIHNA
Dawhtheihna tih chu, thil lawmawm lo leh duhawm loh emaw, kan ngaih dan ni lo leh kan lawm lohna thil a lo thlen pawh a, ti let buan buan lo a, ṭawng chhuak zung zung lo a, rilru fim taka ngaihtuah a, lo tawrh a, lo nghah a, lo pai dam theihna leh hun ṭha zawk nghah theihna hi a ni mai awm e.
Dawhtheihna tih chu thil a nih dan leh a hun a thlen loh pawha lo nghah theihna, miin min tih thinrim tuma min chhaih pawha thinrim loa chhan let theihna, hun rei tak chhunga hmachhawn tur harsatna lian kan tawh pawh a, tawrh fan fan theihna a ni.Eng hunah pawh nghet taka dingtlat theite hi mi dawhthei tia sawi an ni ṭhin.
Psychology emaw, Cognitive neuroscience-ah chuan, dawhtheihna hi thutlukna siam nena inkaihhnawihin an zir a. Hun rei lote chhunga hlawkna tlem hmuhna leh hun rei zawka hlawkna sang zawk hmuh inkara duhthlanna an zir a ni. Ramsa chi hrang hrang, mihring chen hian, duhthlan pek chuan, hun rei zawk atana hlawkna chu hlawkna hlu zawk a ni tih an hre reng chung pawhin, hun rei lo zawk atana hlawkna an thlang zawk zel a ni an ti.
Tunlai khawvelah chuan, Internet kan hmang nasain, ‘Online khawvel’ a ni ta a. Chutiang khawvelah chuan mihringte hian dawhtheihna kan tlachham nasa tawh niin an sawi. 2012 khan Krishnan-a leh Sitaraman-a zir chiannaah chuan, kan duh zawng video hi kan en theih mai loh chuan, second hnih hnuah kan dawhtheihna kan hloh nghal der niin an sawi. Heta hmuh pakhat chu, internet chak zawk hmangtute hi a chak lo zawk hmangtute aiin an dawh thei lo zawk tih a ni bawk. Mi tam tak chuan, khawvel hmasawnna chak lutuk hian, mihring mizia siam remin, min ti dawhthei lo tial tial niin an sawi.
Buddhist puithiamte hi dawhthei tawp thanga sawi an ni ṭhin. Buddhist ho chuan, dawhtheihna hi kshanti emaw Khanti emaw an ti a. Famkimna ze pakhat a ni. Buddhist sakhuaa an nih tur ang vawrtawp ni tur chuan, mi dawhtheih tawp khawp nih a ṭul. Dawhtheihna an inzirtir dan hi chu hrehawm tawrh ngat ngat theihna a ni deuh ber mai. Miin an sawisak emaw, sawisel emaw pawha mahni rilru thunun tlat theihna a ni. An lehkhabu pakhat Dhammapada chang 184-naah chuan, “dawhtheihna tlo tak chu mize sang ber a ni” tiin an ziak nghe nghe. Harsatna eng ang pawh tawk se, ngawih ṭul an tih chuan an ngawi ngar ngar thei a, tawngkam ṭul lo an chhakchhuak lo a, tharum an thawh hek lo.
Kristiante hi anni ang bawka dawhthei awm tak kan ni a. Lal Isua pawhin, “I biang leh lama bengtu che chu leh lam pawh dawh rawh” ti te pawhin min hrilh. Kan dawhthei lo hle fo. Thinrimna kan nei a, kan thinrim ang zelin kan che let chiam a. Lungawi lohna kan nei a, duhthawh takin kan ang pung pung fo. Dawhtheihna kan tlachham ṭhin.
Bible-ah dawhtheihna chungchang hi kan hmu nual. Tirhkoh Paula chuan Thlarau rah te zingah a chhiar tel a. Thufingte 25:14-16, Thuhriltu 7:7-9, I Thessalonika 5:14-15, Jakoba Lhekhathawn 5:7-11, Galatia 5:21-23 leh I Timothy 1:15-22 ah te pawh dawhtheihna chungchang hi Bible-ah chuan kan hmu a ni.
Buddhist leh Kristian te chauh lo, sakhaw hrang hrang hian dawhtheihna chu kan lo inzirtir vek mai. Juda sakhuaah pawh dawhtheihna hi thu pawimawh tak a ni. Talmud leh Torahah te dawhtheihna chungchang thu tam tak kan hmu a ni. Mika chanchin atang pawh hian zir tur tam tak a awm. Harsatna tam tak a tawk chung pawhin, a tuarin a dawh hram hram a, “Min chhandamtu lalpa chu ka nghak zel dawn a ni” a la ti fan a ni. Pathian ngah hram hramna, Pathianin min chhan chhuah hun lo nghak a, lo dawh hram hramna hian sual hnehna min pe ṭhin a ni an ti.
Islam sakhua pawhin, dawhtheihna hi sabr an ti a. Mihring nuna nun dan leh mize hlu ber zinga chhiarin, miin dawhtheihna hmangin Pathian a hnaih sauh sauh dawn a ni tiin an inzirtir. Allah chu mi dawhtheite lam ṭang a ni a, hun harsa leh chhiatna rapthlak thlen laia dawh hram hram, tuar hram hramte chu a lawm leh zual bik a ni an ti. Quran pawhin, “Harsatna leh hrehawmna, channa hmangtea fiahna in tawk dawn tih hre chiang ula, dawhthei taka tuar hram hramte chuan, lawmman an chang ang” tiin a zirtir.
Hindu sakhua pawhin dawhtheihna hi mihring nihpung pawimawh takah a dahin a zirtir ṭhin a. Dawhtheihna hi Pariksaha tih te, Sahisnuta tih te, Sahansilata (dawhthei taka hrehawm tuarna) tih leh ṭawngkam dang chi hrang hrangin an sawi ṭhin. Hrehawmna leh mahni tuhrah sengna pawh hlim taka hmachhawn theihna niin an sawi thin. Dawhtheihna chu nghahtheihna a ni a, thil inkawkalh tak tak-natna leh nawmna, lum leh vawt, lungngaihna leh lawmna, rilru hah dam leh thinlung kalhtu awm lo, phuba lakduhna rilru awm loa hmachhawn theihna hi dawhtheihna chu a ni tiin an zirtir bawk. Dawhtheihna chu inrintawkna mai ni lo, mihring taksa leh ngaihtuahna dinhmun leh chumi lan chhuah dan chu niin hrilh fiah a ni. Hindu lehkhabu pakhat Sandilya Upanishad chuan dawhtheihna hnar sawm a a awm an ti a, chumi anga nun kan hman hram hram chuan, kan tisa leh thlarau tan kan hun lo la kal zelah malsawmna kan dawng dawn a ni tih kan hmu. Dawhtheihna hnar Ahimsa chu tharum thawh lohna,mahni mihringpuite leh nungcha dangte chu, chezia emaw, ṭawngkam emaw, ngaihtuahna emaw hmang pawha tihnat lohna a ni a, Satya chu, thu dik sawi leh dik taka nun hman a ni a, Asteya mi dang te thil neih va awhsak lohna. Chutiang zel chuan, a dang pasarih pawh mi mal nun khawih lam thil zel a ni.
Sakhaw tinin dawhtheina nei turin an zirtir a, tuara dawh hram hram tute chuan lawmman an hmuh tur pawh an sawi vek mai. Sakhaw nei lo, Pathian awm ring lo tute pawhin hei hi chu an pawm vek. Mahse, dawhtheihna kan tlachham si.
Tunlai mi hi chu thil hote teah kan thin a rim a, kan dawhthei ta lo em em mai. Dawhtheihna hi mi tin mamawh a ni a, mi ṭha zawka min siamtu tur pawh a ni. Dawhtheihna pawimawhna leh kan tana a hlutna kan hriat tawk loh avang hian dawhtheihna hi kan ngai pawimawh tawk lo a. Dawhtheihna hi pianpui a ni lo. Kan ngaihtuahna,ṭhanlenna,kan chhehvel azir zela kan neih a ni.
Dawhtheihna hlutna leh pawimawhna chu; kan theihna te thil ropui tih nana hmang theiin, thil eng pawh thiam chungchuang tur leh kan duhthusam tihlawhtling theiin, kan nun harsatna lungpui lum sawn theiin min siam a. Inlaichinna a siam ṭha a, mi dangte hriat thiamna min pe. Thinurna leh rilrua helhkam(stress) hi natna chi khat a ni a. Dawhtheihna hmanga hnehin, taksa leh rilru hrisel zawk kan nei ang. Kan tum a kan chian a, kawng dika kan theihna te kan hman chuan, a dawh pawh kan dawh theih zel dawn bawk a. Hlawhtling tur leh hnehtu ni thei tur chuan, dawhtheihna kan mamawh a ni.
Tu emaw lakah kan thinrim a, “Han an bawrh bawrh te hian kan thawl hawk a, a ṭha,” tia inthiam chawpin, Sawi ṭul lo kan sawi ṭhin. Kan nghak thei lo a, kan tal buan buan a, kan che sual leh ṭhin. Kan dawhtheih lohna avang hian kan nih tur ang kan ni pha lo ṭhin a. Kan thlen tur ang kan thleng zo lo fo. Kan tawrh loh tur pawh kan tawrh phah ṭhin. Kan dawhtheih loh ṭhinna chhan chu, finna tlakchhamna avang te, chapona leh mi dangte dinhmun te kan va ngaihtuah thiam loh avang a ni ṭhin.
Chinese General ropui, General San Tzu-a khan “The Art of War” tih a ziak a, tunlaiah pawh ngaih hlut a la hlawh. He lehkhabu bung khatnaah hian “I hmelma chu a thinchhe viau a nih chuan, a thinchhiatna leh a insum theih lohna kha hman ṭangkai tum rawh. Tih thinrim tum la. A hneh mai theih tura chak lo angin inlantir la, a chapona a chhuak ang a, insum thei loin a bei mai ang che” tih kan hmu. Dawhtheihna tlakchhamna- thinchhiatna leh insum theih lohnain mihring min tihchhiat theihzia a hre chiang hle. Ngaihtuahna fim aṭanga kan tih duh loh tawp tur hi thinchhiat vangin kan ti fo a, kan insum theih lohna vang hian, nunphung pangngaia kan tih duh hauh loh tur thil hi kan ti fo.
Kan thinchhiatna leh insum theih lohna avangin, mi dangte nena kan inkar a chhe ṭhin a. Zaidam hi zir theih a ni a, insumtheihna thlengin zir theih a ni. Nun danglam neih tum, nun ṭha zawk neih duh, hmasawn chak tan chuan, zaidamna leh insum theihna hi zir a, thinchhiatna leh insum theih lohna hi kalsan a ngai a ni.
Dawhtheihna nei mi, a nghak theitu, mi insum thei nih hi mi chak lo nihna a ni lo a, miin mi chak lo anga an hmuh rih pawh tuar thei mi hi mi chak nihpung dik tak nih a ni zawk.
Finna kan tlakchham avangin kan dawhthei lo fo a. Finna chu engtin nge kan neih ang?
Lehkhabu a tam thei ang ber kan chhiar ang a. Mi dangte dinhmun hre thiam turin mi thusawi leh titi kan ngaithla ang. A bikin, kum upa zawkte thusawi leh titi te ngaihthlak a, chhinchhiah ṭhat tur a ni. Mi tihsual leh kan tihsual aṭangin kan inzir bawk ang.
Thinlung chhungril taka mi sual ni lem lo pawh, rilrua lo lang apiang sawi chhuah ching chuan mi rilru kan ti na leh nge nge ṭhin. Miin thil min dil a, ṭawngkam mak pui puia kan hauh hrep hnuah phalsak tho mah ila, kan ṭawngkam khan a ti na tawh tho tho. Ngaihdam dil hreh loh hi ze ropui a ni a. Ngaihdam dil ngai loa, ṭawngkam fimkhur leh a ṭul lo sawi loh law law hi a ṭha leh zual zawk. Ṭul lo sawi lo tur chuan, kan sawi lai mek dawhtheihna hi kan mamawh chu a ni. Han ngawi vang vang ila, ngaihtuah nawn leh ila, uluk taka kan ngaihtuah nawn leh chuan, ngaihtuah nawn loha kan sawi ṭhin thu tam tak hi kan sawi hauh lo ang.
Dawhtheihna neih hi thil harsa tak mai a ni a. Philosopher Nietzsche-a khan, Human All Too Human tih a ziah khan, dawhtheihna chungchang hi hetiang hian a sawi: “Dawhtheihna hi neih hi a har khawp a, hla phuahthiam ropui ber berte pawh hian an hlaah te hian dawhtheihna chungchang hi an phuah duh der lo,” a ti a ni. Dawhtheihna chu tlachham hlawm mah ila, dawhtheihna erawh a pawimawh hle si. Engkim chabi a nihna chen a awm. American Fiamthu thiam, Arnold Henry Glasow-a khan a tia lawm, “Ar hi chu artui keu hun nghah chhuah a neih theih chauh a ni. Artui chhut keh chuan ar a piang ngai lo,” tiin.
Dawhtheihna tlakchham avangin mi tam tak kan buai a. Eng vanga dawhthei lo nge kan nih tih hriat chhuah tum hmasa ila. Mi tu emaw, eng thil emaw avanga dawhtheihna tlachham thut kan ni fo. Thil dang eng emaw inkhawl khawmin dawhthei loin min siam ṭhin bawk. Kan dawhtheih lohna chhan bulpui kan hriat chhuah chuan, dawhtheihna kan zir chhuak thei ang.
Hmanhmawh lutuk avangin kan chesual ṭhin a. Nunah hian dinhmun sang kan beisei a, chu chu thil dik lo pawh a ni lo. Kan hun a inher chhuah hmain kan lo um a, kan chan ngei tur pawh kan chan loh phah fo mai. Dawhtheihna hmangin nuna thil ropui kan chang thei a ni.