F. Vanlalrochana

Guest writer

F. Vanlalrochana

HE HNAM HI

He hnam, hnam te tak te hian thil tam tak a paltlang tawh a, kawng thui tak a lo kal ta. A bul ṭanna phei chu a chhui thleng zo lo. A chhuitu ṭhenkhat phei chuan, Tibet tlang pang, Himalayan Platue aṭanga lo chhuakin, China-ah an kal a. China aṭangin Mongol ral len avangin Burma phaiah an chhuk a. Chuta an awm lai chuan Shan-ho an lian ta a, tichuan, Burma phai zawl pawh an chhuahsan leh ta niin an ngai. Mizo hnam te chu Chin Hills, Mizoram, Jampui-Sakhan, Assam, Meghalaya, Nagaland, Manipur, West Bengal leh Chittagong tlang ramah te an kal darhin, an lo khawsa ta a ni.

He hnam hian, Mongol Empire a hmu hman a, chu Empire ropui tak mai, a hun laia an khawvel hriat chin hmun thuma ṭhena hmun hnih zet awh chu a tlu chhe tawh. Hun a lo kal leh deuh a, he hnam hian Shan hnam ropui vanglai a hmu leh a. Chu Shan lal ram chuan a vanglai chuan tuna Assam ram dep aṭanga, Laos leh Thailand leh Yunnan, China thlengin a dap pha. Chu Shan Lal ram ropui tak pawh chu a chuai leh tawh.

Tlang ram chheng chhe takah tla darh te chuan, an ta leh an ram chin nia an hriat chu an hum halh a. British Empire chu a vang lai takin a do a. Kum 1826 khan Mizoten British awp ram kan r<n hmasak berna niin a lang a. Buangtheuan Sylhet phai a run a ni. Chumi hnu chuan buaina neuh neuh kan nei a, Mizo lalte nen indona a awm ta fo a. Mizoram awp hlen turin an rawn chhuak a, 1924-ah Zawngling Lal B. Tevo-a chu British kutah a inpe a, Mizo lal zinga British kuta intulut hnuhnung ber a ni. Hriat theih china British kan do aṭanga min awp pum hlum hun chhung hian kum 98 zet a tla a ni.

Kum 1920 vel kha a ni ta awm e, Bawrhsapin Mizo lal zawng zawng a ko kh^wm a. Chumi ṭum chuan Lalburha hnenah, “Lalburh, engati nge min kah?” a han ti a. Mizo lal dangte chuan a ṭawng sual ang tih an hlau a, “Kan ram min chhuhsak in tum a lawm,” ti rawh an lo ti tliar tliar a. Lalburha chuan, “Kan kap ang che u chu, kan indo alawm. Mipa kan ni, mipa. Thei ila thah vek che u asin ka duh; sipai in ngah >m a, kan hneh lo che u a, in duh duhin in lo pawng ta a nih hi! Chuti ni lo sela Kawrvai thlenga um thlak che u asin ka duh,” a ti hmiah mai a. Bawrhsap chuan lal ropui tak a ni tih a hre ta a. “Lalburha thusawi hi a dik a ni,” a ti ta hlauh zawk a. Hemi ṭum hian a ni awm e, Mizo lal lo awm nghuk ta mai a hmuh kh^n, “Vai kan kah laia lal kan tlem nen, kan lo va tam ta ve,” a ti a ni awm e. Vawiinah chuan chhuang taka “British Empire-ah chuan ni a tla ngai lo,” an lo tih, khawvela leilung zau zawng zaa sawm hnih zet awptu pawh a lo tlu chhe leh ta. British-in min awp beh hun lai aiin keini chu kan chak daih tawh zawk a ni.

Khawvel Indopui Pahnihna a han tawp a, Colonial Power-hoin an ram awpte an chhuahsan ṭan a. Chutianga khawvel a insingsak sung sungna karah chuan Mizo hnam hmangaihtu leh hnam tâna ṭhahnem ngai zualte khan, engtin nge Mizote hi kan kal zel ang tih ngaihtuahin an hun an hmang a. Khatih lai khân duh dân chi li a awm a — Indian Union zawm, Burma lama bei, Crown Colony, Independence tihte a ni. Mizo Union lamin India zawm an duh a, UMFO lamin Burma zawm mai an duh zawk a. Chutiang karah chuan Hmartawnphungate ṭhianho pawhin, ṭhahnem ngai takin Mizo hnam kal zel dân tur ngaihtuahin Mizo fate zinga mi fel ber berte an ko khâwm ve ta a. Chu chu hun peng ṭhuama kan din laia min thlahtute pawlitik a ni a. Sâng ve tak chu a ni.

Hmartawnphunga (Lal Thanhawla pa), PS Dahrawka leh Pachhunga-ten February ni 21, kum 1947 khân Mizo hnahthlak hnam peng hrang hrang zinga mi fel tak takte chu Aizawl Bengali Theatre Hall-ah an ko khâwm a, Mizo hnam awm zel dan tur an ngaihtuah tlang a. An inhmuh khawm hi zan dar 9:30-ah an ṭan a, zan lai dar 12:30-ah an bang a. An ngai pawimawhin an la urhsun hle tihna a ni.

Hemi ṭum hian khâng hun laia Mizo pa fel berte zinga mi Pu Sainghinga, Asst. Superintendent of Lushai Hills khan inkhâwm a kaihruai a. Chuta kalte chu Mizoram mi pawimawh tak tak, hmun hrang hranga mi, Kohhran Assembly palaite leh, zirtîrtute nen mi 200 chuang an ni. Rei fe an sawi ho a, hrilh fiah ngaite an inhrilh fiah hnuin, ban pharin vote an la a, “Keini Mizote chu mahnia ro inrelin, mahni ke ngeiin kan ding tur a ni,” tiin thu a ti tlu ta a ni. Fel takin minute an ziak thlap a, Hmartawnphunga, Pachhunga leh PS Dahrawka-te hian an hming an ziah hnan leh thlap a. Tunlai ṭawng tak chuan anni pathum hi convener an ni. Hemi minute vekah hian an sawi zuina pakhat chu, “…Mahse, Kumpinu sawrkar a kal a, vai sawrkarin min awp hun chuan, kawng ṭhenkhatah inrel hran theihna awm bawk mah se la, vai kan rama an lo luh ve a, thil eng eng emaw an rawn tih ve tur hi zawng, kan dang thei tak tak lo vang. Tin, vai nena kan inawm fin phawt chuan, a ding chang lo zawk leh a chan chau zawk tur chu kan ni sa mai a ni. Chu chu kan ralna hmawr chu a ni ngei mai dawn si a, chuvangin, rei loteah Mizo hnam a ral mai ang,” tiin. Mizo hnam t^n chuan, mahni kea din a, mahnia ro in rel a, mahni hnam ze mila inkaihhruai hi ṭha ber turah an ngai a ni.

Amaherawh chu, British a han kal liam a. Mizote chu tuna India, Bangladesh leh Myanmar ramah hian ṭhen darh kan lo ni ta a. Chumi avang chuan kan pute khan, India chu an do leh ta a. ‘British-in min awp tih loh kha chu tu thuhnuaiah mah kan kun ngai hleinem, keimahni ke ngeiin kan ding tur a ni’ an ti a, Declaration of Indepedence-a an thuziah te phei chu khawvel history-a thu puan chhuah chhuanawm pawl a tling! Ram a han buai a, mipuiin nasa takin kan tuar a. Khaw sawi khawm nen an tuar a, kan nun dan chu a inbingbilet ta burh mai a ni.

February ni 28, 1966 zanlai dar 12:00-ah Mizoram zalenna sual bul ṭan a ni a. Tum leh beisei angin thil a kal ta lo a. Nasa takin mipuiin an tuar a. Mizo hmeichhiate tan chuan hun rapthlak tak a ni a. Pawngsual nasa takin an tawk a. Chung hun thim hrehawmte chu kan theihnghilh zo ta tih tichiangtu chu ‘Rambuai lai’ hmeichhe tawrhna te chu fiamthu thawh nan kan lo hmang ta a. Kan nui dur dur a. Youtube-ah entur a la awm reng mai. History kan hriat loh ziate, kan senstive lohzia te, fiamthuna awm leh awm lote kan hriat lohzia a tichiang em emin ka hria. Rambuai laia Mizo hmeichhe tawrhna te kha fiamthu thawh nana hman chi a ni lo a, Social Mediaa awm reng chi a ni pawh a ni lo. Paih bo vang vang chi a ni ang. Share chi fo pawh a ni lo. Thil eng pawh mai hi fiamthua lak fote hi kan ching a. Kan hnam hun kal tawha thil ṭhenkhatte kha fiamthu a lak chi a ni lo a. Thinrimna tur a ni a, kan hriat chhuah apianga thinrim fo na tur a ni. A hnam ang pawhin hmabak tam tak kan la nei a ni Rambuai kha hmeichhia chauh lo, mipui vantlangin nasa takin an tuar.

Tichuan, Remna ni kawl a lo eng ta a. Kan chheh vel hnam tam tak kan tlan leh pel leh ta a ni.

He hnam hian hi Civilization tam tak an tluk chhiat tawh hnuah hnam lian zawk ni turin hmalam a la pan zel a. Ṭampui mittui leh hripui rapthlak a pal tlang a. Lal ram chak zawk a do a. Chak lohna leh ṭhat lohna tam tak nei mah se hma lam pan zel turin a chak tawk a, dam khawchhuak turin a tuar a fei tawk a ni tih hi kan theihnghilh ngai tur a ni lo ang.

Col. Lewin-a (Thangliana) khan a Mizo hmuhte chu hnam huaisen leh intodelh, hlauh bik nei lo niin a hmu a. 1871 Lushai Expedition-a Right or Chittagong Column-a an commander Gen. G.A. Brownlow-a khan, “Nunrawnna leh dawihzep hmel an pu ngai lo,” tiin Mizote chanchin a sawi bawk. AG McCall-a chuan, “Dawt an sawi ngai lo a,” a ti a. Zosap Pu Mena khan, “An rinawm em em a. Thil a bo a. A chhartuin a neitu dikin a lo lak theih nan vantlang hmuh turin a dah a. Thla khat chhungin a awmna ngaiah a awm a, a tawpah a neituin a la ta a ni,” a ti bawk. He hnam hi, hetiang hnam a nih ṭhin avangin lal ram ropui te a tluk bo a, hnam tam zawk an ral hnuah, an awptu chakna a chuai hnuah pawh a la dam khawchhuak a, hma lam a la thlir a ni. Kan nihna kan lo kalsan palh a nih pawhin, ‘Mizonaah” chuan kan kir leh tur a ni ang.

Min bomb a, min pawngsual a, kan khua ata min hnuk chhuakin min khalhkhawm a, kan chheh vela mi ten min hek a. Chung zawng zawng chu kan paltlang zel a. Inhmuhmawhna, inhriat thiam lohna karah hma lam kan pan zel a. Eng mah hi hlau chiam tur kan ni lo. Hlauh ngah lutuk tur chuan kan paltlang hi a thui lutuk tawh a ni. Kan hmaa thil lo thleng apiang mai hi, “Engtin nge kan hman ṭangkai zawk ang,” tih kan ngaihtuah zel zawk tur a ni ang.

Ka te lo a, kan nep lo a, tlem mah ila kan ruh zel ang. Dawta in bei tawn a, in puh mawh tawn a, in ei chhe tawn a, inhuatna chi kan tuh zel a nih erawh chuan, kum 1000 chuang kal tawh a Tibet tlang aṭanga chhuak a, hnam-a lo ding chhuak ta te hi kan ral thung ang.

He ramah hian thil tha tak kan ti thei a ni. Hun harsa chu kan la tawk dawn. Chutiang chu kan lo tawk tawh thin a, nakinah pawh kan la tawk dawn a ni. Eng hun pawh hi tawk ila, kan nunphung hi ṭha zawk a siam a, kawng ngil zawk sial zel tur kan ni. He rama mi cheng zawng zawngte tana rorelna dik hi awm se, kan hnam hian tlang hrang hranga kan tlak darhnaah hian thinlung khauh tak nen kan Mizona vawng zel ila. Mihringa atna awm hi ti reh ila. He khawvelah hian nun hahdamna i thlen ang u. Chu chu tihhlawhtlin tum ila, kan ram tan leh kan mite tan i tawngtai ang u.

Aw Zoram, Lo ding chhuak rawh,

I tan khua a var dawn ta,

Hun sul ang a liam zel e,

Zantiang kawl a liam dawn ta,

Lenkawl a lo eng e.