F. Vanlalrochana

Guest writer

F. Vanlalrochana

INDOPUI PAKHATNAAH MIZOTE

Khawvel Indopui Pakhatna kha Mizote t^n khawvel lama kan mit ti mengtu lian tak a ni awm e. Kha Indopuiah kh^n Mizo tlangval eng emaw zah an tel ve a, an tawn hriat tam tak leh khawvel an daidarna lama an hriatna te an rawn hawn a, kan hnam nun an sawi danglam ta a ni. Kan Mizo society leh culture kan sawi chang hian khawvel indopui pakhatna kha a pawimawh em em a. Chuvangin, tun tumah pawh hian, Khawvel Indopui pakhatnaa kan tel ve dan leh kan hnam a nghawng dan thenkhat kan sawi dawn a ni.

Khawvel Indopui Pakhatnaah kh^n France ram kalte chauh kha kan hre lar a. Anni kha Lushai Labour Corp an ni a. Anni lo hi Army Bearer Corps zingah Mizo tlangval an tel ve bawk a ni.

ARMY BEARER CORPS : "8th Army Bearer Corps" (Ruang la sipai kan tih mai)-ah hian kan Mizo tlangval 30 lai kum 1914 kh^n an ṭang ve a. An zinga 7-te phei chu Indopui-ah kh^n an nunna hlânin Zoramah an lo kir ve ta lo a ni. Turkey-ah te, Mesopotamia (tuna Iraq kan tih tak)-ah te tuifinriat kal tlangin an zu kal a. Overseas Medal-te dawngin an zinga Hav. Lalhema (L) phei chuan huaisen lawmman (Mention-in-despatch) a hmu a ni. Amah hi Mizo zingah hetiang chawimawina sang (tunah phei chuan cash Award dawng phak chin) Mention- in-despatch hmu hmasa ber a ni. Hemi bakah a hnathawh ṭhat chungchuan avangin Certificate mawi tak "Royal Family Certificate' an tih pawh a dawng nghe nghe a ni.

FRANCE RAM KALTE: Khawvel Indopui Pakhatna hunlai, Kum 1917 ṭantirh lam kh^n sawrkarin Mizo tlangval 2000 lai France rama indonaa hnathawk turin an duh e tih thu a thang a. Ṭhenkhat chuan a hlauhawmzia an sawi ṭhin te kha hriain kal an hlau hle.

Kal dawn boruak: Khati lai boruak kha, Lunglei bial lam aṭanga kalte titi aṭang hian i han ngaithla teh ang.

Lunglei bial aṭangin mi 500 kal tur hmuh tumin Rahsite an zin vel a. “Kal apiangte chu an dam chhung kuli awl leh lei man awl an ni ang a, an thang hlanin an chhungte pawh kuli an awl ang,” tiin an tlangau a. He’ng hun laia kuli awl chu thil ropui tak a ni. Sipai insawn vel puak phur hi a awm fo a. A chang phei chuan puak phur kal chak thei lote hi sipai ṭhenkhat chuan vuak mai an ching. Leiman chu kum tin, in tinin cheng hnih a ni a. He’ng lai hun hi chuan tangka hi chhim lamah chuan a vang hle a, khaw hla ṭhenkhatah chuan buhfai pawhin an pe ṭhin. Leiman awl chu thil hlu tak a ni bawk.

France ram kal duh chu, Lunglei sap pisaah hming ziak tura kal tur a ni tih thu a lo awm ta a. Kal tura hming ziak apiang hi daktawr hnenah ekzam turin an t$r zel a. Lunglei sap chuan daktawr hmuh tur lehkha a ziahsak vek a. Damdawi inah an kal a, daktawr chuan a en tur apiang chu pindanah a ko lut a. Kawr te, puan te a phelht$r vek a; a hmaah chuan saruak ṭhalhin an ding a. A han thlirin a han dap vel a, a en zawh chuan lehkha a ziahsak a, Lunglei Sap hnenah chuan a pisaah an pe leh a. Tahchuan thil tam tak an zawt a

1. Hming,

2. Kum zat,

3. Pa hming,

4. Jail-a tan tawh leh tawh loh,

5. Kum 1 emaw, indo chhung emaw a rei lo zawk zawk thawh peih d^n tur,

6. An tirhna apiangah an kal duh ang em tih te a zawt vek.

Kal chhan hrang hrang a awm a, tlangval ṭhenkhat an inpek chhan chu kal ve loh chuan a kalte lo hawn niin an nula lo rim laiten an hmuakin an kalsan daih ang tih hlauh vang a ni. Tichuan, Lunglei lam aṭanga mi 500 kal tura ngaih chu an tling zo ta lo a, mi 425 an tling thei hram.

Kal tura an chhuah hma chuan Lungleiah chuan Lunglei sipai Mizo ṭawng thiam Gurkha Havildar bel 3 kai hian sipai lam a zirt$r a. S.D.O Office kawtah an intlar ṭhin a. Chu chuan, “Raih tan,’ ka tih chuan, Vanlaiphai lam hawi tur, ‘Lep tan’ ka tih chuan, Tlabung lam hawi tur,” tiin a zirt$r ṭhin a. Ṭum thum lai hnuah chuan an hawi dik thiam ta hlawm viau a. Aizawl lama kal a lo hun dawn tak chuan, Lunglei Sap chuan ama bangla kawt zawlah chuan l^m turin a ti a, sipai Havildar khan a telpui a. An han intlar chu ‘Raih tan’ a han ti leh a, chuta ‘Raih tan’ chu Vanlaiphai lam kha a lo ni ta si lo a, ding lam hawi tur tih hria chu ṭhahnem fe chu an awm chungin Vanlaiphai lam hawi tur nia lo ngai kha an lo la tam si a, an hawi inang lo zung mai a. Lunglei Sap, John Needham-a pawh chu a nui ve mai a, ti t$r an nih kha a hre ve a ni ang chu.

Aizawl pana kal turin kum 1917 April ni 7 (Ningani) chuan Lunglei an chhuahsan ta a. Aizawl chu April ni 24-ah an thleng a. Hmun danga miin Aizawlah an lo belh bawk a, an zavaiin mi 2100 an ni.

Mizoram chhuahsan: Anniho hi Company 4-ah ṭhen darh an ni a. 26th, 27th, 28th , 29th Lushai Labour Corps an ti a. Company 2-te chuan Ni 27,1917 khan Aizawl an chhuahsan a, a hnuhnung Company 2-te pawhin a tuk 28, April 1917-ah Aizawl an chhuahsan ve.

Tuipui Sen (Red Sea) chu ni 1 June 1917-ah an thleng a, Suez Canal te, Port Said te, Mediterranian te, Malta thliarkar te an kal tlang hnuin Marseilles khawpuiah ni 20 June 1917-ah an thleng a, Aizawl an chhuahsan aṭangin thla hnih zet a liam hman tihna a nih chu. An kal zel a, ni 2 July-ah Paris khawpui dai an thleng a, indona sulhnu an hmu ṭan a, Monchy-au-Bois hmunah an inkhuar ve ta a ni. He hmunah hian thla nga dawn lai an khawsa.

An hnathawh ber: France ram hmun hrang hrangah an insawn ṭhin a, an thawh ber chu Rela bungraw thleng, indona bungrua silai mu te, laipui mute leh bomb te, thawmhnaw chi hrang hrang thiar chhuah a, indona lama kal tur motor liana thiar luh te a ni.

Mizo tlangval ze danglam: Daktawrin an awmkhawmnaah a tlawh ṭhin a, hnathawk thei leh thei lo thliarin a ṭul angin an enkawi ṭhin. An daktawr chuan heti hian a sawi: "Nangni Luseiho hi India mi dangte nen chuan in danglam hle mai; India pawl dang kan tlawh ṭhinte chu, dam lo tak tak chiaha lang lote pawh hian dam lo hlea insawiin damdawi ina thawn hi an ngen fo ṭhin a. Nangniho hi chu dam lo ngeite pawhin, 'Ka dam tawh e, hna pawh ka thawk thei tawh' tih inching hle mai, in danglam bik hle," a ti! Awmchilh tura an tih damdawi lam mi Corporal hnenah, "Luseiho hi ngun taka en an ṭul a ni, la dam ṭha lo pawhin 'ka dam tawh' tih an ching a, an makin an danglam hle a, chuvangin lo en ngun hle ang che,” tiin a chah hial. Hei hi Mizopa zia, thawk thei lo bik, awl bik, ṭhiante kep ngai bik nih hrehna zia kha a ni. He zia hi kan kalsan palh ang tih a hlauhawm hle.

Lo haw leh thu: Tichuan, ral a lo muan deuh hnuah lo kir lehin Ni 22.4.1918 khan Mizoram panin an lo chhuak a. An hotute chuan, thla ruk dang thawk chhunzawm a, France rama kir leh turin an sawm a. “In hlawh pawh a tam deuh ang. Haw lamah London lamah ka hruai ang che u,” titein a thlem a. An zinga pakhat chuan, “London hmuh ai chuan sumhmuna kan arbawm chhe hmuh pawh ka duhzawk,” tiin a chhang a ni awm e. Tichuan, Mizoram lam panin an lo haw ta zel a. 18 June 1918-ah Aizawl an lo thleng leh a ni. Aizawl an lo thlen hian Chanmary-ah Baja pute nen ropui taka lo hmuah an ni. Mi 71 te erawh chu an lo kir ve ta lo.

A nghawng: Heng France ral rûnte avang hian avang hian Thu leh hla eng emaw zat a a piang a. Feren anṭam hi an rawn hawn bawk a. Mizoramah sum lamah kan intodelh phah hle bawk. Aizawl an lo thlen hnuin hlawh an la a, mi pakhatin Rs. 1000 chuang te, ṭhenkhatin a aia tlem deuhte an lak ṭheuh avangin Mizoramah sum a lo luh tam phah a, ei leh bar intodelhnaah leh ram hmasawnna (development) kawngah nasa takin a pui a ni. France rama an awm laia an pawisa lak d^n azirin Mizorama an lak zat a inang lo a ni. Mizoram hmasawnna (develop-ment) lamah bul ṭantu an ni kan ti thei ang. Thanpuii Pa chuan, “Khawvel Indopui Il-na lo chhuah aṭang kh^n Mizo nula leh tlangvalte sipaiah te ṭangin, ram pawn lamah an chhuak ta hlawm a, mi khawsak d^n te an va hmu a, ei leh barah harsatna lo awm bawk nên sum leh paia ṭhahnemngaihna a lo chhuak a, chumi kawngah chuan namen lovin kan lo intlansiak ta. Sumdawn kawnga mi hlawhtling te, zirna lama mi hlawhtlingte awhna leh ngaih ropuina a lo chhuak a. Intlânsiakna khawvel chu Mizoramah hian a rawn inhung ta a ni,” tiin a sawi a. Khawvel Indopui Pahnihna a ti nain, khawvel Indopui Pakhatna aṭang hian a inṭan zawk a ni kan ti ngam awm e. Historian B. Lalthangliana pawhin, “Hetianga Mizo tlangval rualin tuifinriat ral an tlawh ve tak avangin an khawhawi a zau phah a, ram dang leh hnam dang nunphung te, khawsak dan te leh in leh lo chenin an hmu a, an ngaihtuahna a tizau a, a tisang bawk a, rualelna rilru a tuh tam bawkin a lang. Mizoramah pawisa a tam phah a, Aizawlah Mizo dawrkai pawh an pun phah ve a, hmasawnna rahbi pakhat zawng a ni ve ngei mai,” tiin a sawi ve bawk a ni. Chuvangin, Khawvel Indopui Pakhatnaa Mizo tlangvalte zu tel ve na hi kan hnam chanchina bung pawimawh tak a ni.

Khawvel Indopui Pakhatna a lo zawh phei chuan, Mizo tlangvalte zingah sipaia ṭang an lo tam ta deuh deuh a. Mizo tlangval sipai ṭang hmasate kha, officer leh sar lo pawh kha, chhuanawm tak tak an ni a. Synod Archive-ah ṭum khat pawh Kristian Tlangau bu hlui ka enna lamah kum 1930 chhoa Kristian Tlangau bu te ka chhiar kual chuan, Mizo tlangval sipaia ṭang ho khan thuziak an thawh nasa hle tih ka hmu a ni. Hnam anga kan hmasawnna turte, hnam dang tih d^n ṭha kan entawn turte, mi mal miziaa kan hmasawn theih d^n turte an hmuh leh hriat aṭang khan an ziak ṭhin. Chutiang chuan hnam t^n ṭhahnem an ngai a ni. Kan hriat reng at^na ṭha chu Kristian Tlangau chhuak hmasa, a bikin 1950 hma lam khan Chhim leh hmar kohhran(Baptist leh Presbyterian) a huam vek a, chhim lam zosapte pawh khan, report te pawh an ziak ṭhin a. Kohhran mai a huam lo a, Mizo hnam leh khawtlang (society) kha a huam tel vek a ni. Tunlaia ni tin chanchinbua kan thuziak hmuh ṭhin nena hawi zawng nei inang thu tam tak hmuh tur a awm. ‘Hla lenglawng’ chungchang thlengin Kristian Tlangauah khan an chai ṭhin.

TLANGKAWMNA: Khawvel thil thleng hian kan hnam te tak te hi min nghawng ve vek a. Kan hnam kalsiam min thlak danglamsak thin. Kan sawi tak Indopui pakhatna pawhin nasa takin min nghawng a. Tunah phei chuan, thiamna lama khawvel dinhmun sang tawh tak avangin, kan society leh culture hian, ni tin sutu lian tak tak a nei reng ta a. Kan zavaia kan ṭan tlan a, soeciety nghel nghet leh culture him leh hlu kan neih zelna turin theihtawp kan chhuahzel a ṭul a ni.