Guest writer
F. Vanlalrochana
MAWINA
Mawina hi rimawi reh raih mai, mihring thinlunga intum riai riai reng mai hi a ni. Varṭiana thawm hmasa ber, tlai ni tlak dawna thawm duhawm ber a ni. Damlai te mitah a eng phe hlep hlep a, thlan khura zalh tawhte sulhnuin khawvel hnenah a la hlan chhawng reng bawk. Mawina chu thil awmsa cheimawitu ni loin khuhna puan hlimtu a ni zawk. Mawina chu a hmaa kun a, mak tih a, hlimpui a, thinlung tihahdamtu atana hman mai hi a hlu ber awm e. Tlai lamah ni a han tla dawn a, kawl a han eng phut mai a, khua a thian viau phei chuan thinlung a chhun vawng vawng mai a, kan hahdam ṭhin a ni. Chutiang chuan, mawina hmaah chuan kun mai tur a ni.
Hmasang atangin mihringte hian mawina hi sawi fiaha, hrilh fiah an lo tum tawh ṭhin a. An duhthusamin tum mahin an la hrilh fiah ngai lo. Chu tak chu, mawina duhawmna tak chu a ni. Mawina chu thlun beh emaw, khung bo emaw theih a ni lo. Lui tui luang delh delh angin a luang delh delh reng a, sava duhawm tak a lo lang a, a thlawk bo leh ta ang mai te hian a bo leh ṭhin. Amaherawh chu, kawng dangin, mak danglam tak emaw, ngainatawm takin emaw a lo lang leh tho tho ṭhin a ni. Kan thinlung a inthlak danglam ang zela inthlak danglam ṭhin ni siin, a kum hlun tlat lawi.
Hmasang Greek ho chuan, engkim mai a nih tur ang a nih veknaah hian mawina chu a awm a, chu chuan thinlung lawmna sang tak min pein, chumiah chuan thutak chu kan pawh ṭhin a ni an ti. Plato-an mawina chu chatuan leilawn a ni a, chutah chuan hmangaihna chu lawnin, pawnlam taksa inhipna aṭangin chhungril inpawhnaah a lawn lut ṭhin a ni a ti. Plato-a ngaih dan chuan, thil mawi tak hian, he hmuh mai theih piah lamah hian famkimna hmun a awmzia a tar lang. Hmangaihtu pawhin, a duh tak taksa mawina chu a hmu hmasa ber a, a rilru chhungril duhawmna hmu lehin, chumi zawhah chuan chung duhawmna zawng zawng ṭobul –mawina chu a hmu fiah ta ṭhin a ni.
Aristotle-a erawh chuan, hmuh theih piah lamah ni loin, thil inbuk tawkah hian mawina chu a awm a ni a ti a. Thil reng reng hian an nih dan tur ang tak an nih chhuahnaah hian mawina a awm-thu lam inzat leh a rik dan mumal taka hla hril miin an phuahah te, Temple sak dan dik thlapah te, leh a nih dan tur ang taka pangpar rawn par chhuakah te hian mawina chu a awm a; engkim hi a nih dan tur ang a nih a, a awmna tura a awm hi ‘thil mawi’ chu a ni a ti.
Plotinus-a chuan mawina chu kan va hmuh maia hi a ni lo a, kan chhungrila chatuan eng rawn eng chhuak zawk chu a ni a ti a. Miin thil mawi tak a han hmuh hian, a thlarau mit a lo meng a, ‘kei zawng vana piang ka ni a, van khua leh tui ka ni e,’ tiin a bul ṭanna a hre chhuak leh thin a ni ti hialin a sawi.
Chuti chuan, a tir aṭang rengin mawina chu hlimhlawp thil mai a ni lo a, hmun duhawm zawk khua leh tui kan ni tih min hriattir tur angin an lo ngai ṭhin a ni.
Hun lo kal zelah sakhuanain khawvel a tuam chhoh mup mup lai khan mawina an thlir dan a lo inthlak a, thlarau thil angin an hmu ta thung. Hun laia hawla hla phuatute leh thlarau mite chuan mawina chu anmahni aia ropui zawk - Pathian nena inzawmna niah an ngai . Hla phuah thiam Dante-a pawh khan a ngaihzawng Beatrice-i chu Pathian hnen hruai thlengtu eng duhawm tak a ni a ti. Anni thlirna angah hi chuan mawina chu mahni lawm zawng zawnna ni loin thlarau lama ṭhanna leh chhandamna zinkawng a ni a, ṭhatna leh khawngaihna tar lanna a lo ni zawk.
India rama Tagore-a thu leh hlaah pawh he thlirna hi a lo thangkhawk ve bawk a. Gitanjali-ah hian Tagore-a chuan mawina chu thihna leh hmangaihna nena thlunzawmin, khawvel tinungtu a ni a ti. A ngaih dan chuan mawina chu khawvela Pathian rawn inlanna a ni a, lungngaihnaah pawh mawina chu hmuh tur a awm zel a ni. “Ka thisen zama nunna lui chhun leh zana luang hi khawvelah pawh hian rimawi remin a luang a ni,” tiin a ziak a. Hetah hian mi tin pawm theih mawina a sawi a. Mawina chu bihrukna a ni lo, kan va thlenna hmun tur zawk a ni a. Nun cheimawina a ni lo a, nun thutak a ni zawk.
Reinassance hunah khan mihring taksa mawina an chawi vul thung a. A hun laia pa themthiam Michelangelo leh Leonardo da Vinci te chuan mihring taksa mawina an rawn pho lang chho ta a. An ngaih dan chuan mawina chu chhungril lam thil ringawt a ni lo a, mihring taksa hmuh theih leh khawih theihah pawh hian a awm tel. Chutih rual chuan, mawina chu a chuai leh ṭhin a ni tih an pawm bawk a. Shakespeare-a pawh khan mawina chu a vul lai a tawi a ni tiin a sonnet pakhatah chuan a phuah a nih kha. Mawina lo chuai mai ṭhin chu a themthiamna hmangin chatuan a vul turin a thu leh hla te hmangin a chawi ta a ni. Mihring themthianna (art) chu chul lo tura mawina chelhtu hmanrua a lo ni ta a ni.
Romantic poet ho kha chuan mawina chu mihring thinlung no na leh a tawnhriat aṭanga lo chhuak a ni an ti a. Mawina chu thilsiamteah te, mihring rilru puthmangah leh an chhehvel khawvelah chuan an hmu a.Wordsworth-a chuan lui leh tlang reh raihah chuan mawina chharin, mihring thinlung chhungril nena a inzawm dan a hmu a. Shelley-a chuan mawina chu suangtuahna nena suihzawmin, engkimah a hmuh theih a ni a ti. John Keats chuan mawina hi kumhlun lo mah se, chatuana hmuh theih a ni a ti a. “Mawina chu thutak a ni a, thutak chu mawina a ni," tia a lo sawi chu vawiin thleng mite thu chham chhuah a la ni ta zel a ni.
Japanese Haiku phuahtu ropui Basho-a chuan mawina chu kum hlun lohnaah a hmu ve thung a. A hla pakhat pawh, uchang chu, dil teah, a zuang lut ri barh a tih a ni. Chumiah tak chuan lei leh van pumpui - thil chawl ṭhup, thil che vel leh thihna leh pianna chu a hmu a. Basho-a tan chuan mawina chu kumhlunnaah a awm lo a, kan kumhlun lohnaah zawk hian a awm. Dam chhung rei lotea hlim taka kan nun hman chhuah mainaah hian mawina leh hahdamna chu a awm a ni a ti.
Tun lai khawvel hun khup ruh pelh sawlhah hian mawina chu science, indona leh inthliar hranna hnuaiah a tawlh liam a. Chu mi tlukna aṭang chuan thlirna fiah tak a lo chhuak ve thung. Kum zabi 20 hun ṭihbaiawm karah Rainer Maria Rilke chuan mawina chu makna leh hlauhna inpawlh, kan dawnsawn theih tawk chiah hi a ni a, thil mak lianpui mai min ti te chem chemtu a ni a ti. Mawina nihphung chu thlir dan khawng tak aṭangin chhungril khawih vawng vawng thei anga thlir a lo ni ta a. Pablo Neruda chuan mawina chu thil mawl te te ei leh in, thil siamte leh hmangaihnaah te hmuin, ni tina kan thil hmuh pangngai te duhawm danglamna chu a ziak ṭhin. Virginia Woolf chuan mawina chu kan ngaihtuahna leh kan thil veiteah hian a hmu a. Nun hi chu tuipui fawn ang hi a ni mai a, a tawlh bo leh hmain thil duhawm tak a lo keng tel ṭhin a ni a ti. Mi tam tak chuan mawina chu ṭhatna leh hmangaihna nen an thlunzawm a. Dostoevsky chuan mawina chuan mi ngilnei zawkah mi siam theih avangin, khawvel a chhan chhuak thei a ni a ti. Sufi poet ropui Rumi chuan, mawina chu Pathian hmangaihna chhinchhiahna niin a ngai a. Mawina kan ngaih hlutzia lantir nan thil ṭha kan ti ṭhin tur a ni a ti.
Mawina chu kan hmuh theih thil a ni satliah ringawt lo a, thil ropui leh tha chak tak, kan nun thlak danglam a, thil ropui zawk nena min suihzawm theitu a ni.
Tunlai hian khawvel chuan chhung ril thleng pha loin mawina lang mai thei a buaipui nasa em em mai. Social media hmangin miin a nalh thei ang berin a inlantir a, hmai a tifaiin a tingo a, ni tla tur te chu a nihna bakah thli fim mawi a, khawl hmangin a incheimawi ta. Chutiang lang thei mawina umna chuan min ti lawm tak tak chuang lo a, hmasang aṭanga mihringin a zawn ang tho - thil awmzia leh nihna dik tak kan la zawng reng a ni. Kan phone hmai kan khawih a, social media phek te kan nawr tawlh sek a, chungah chuan mawina tak tak a awm lo a ni tih kan ngaihtuah pha lo a. Phone leh Computer hmaiah te ni loin, keimahni leh kan chhehvelah hian mawina chu a awm zawk si a. Tunlai khawvela kan mamawh chu, mawina siam belh emaw, lan mawi tum aiin, mawina hmuh thiam zir thar leh hi a ni.
Mawina tak tak hre tur chuan a lar a piang um leh kan nun phe vut vut ata hi kan kal muan hret a ṭha. Naupang nui ker ker mai te, putar kut chuar tapah te, tlanga ruah surah te, ngilneihna thil tih te tak teah te hian mawina chu a awm zawk a. Dawhtheihna leh inngaihtlawmnaah te hian mawina a par chhuak a ni. Thil ngaihven te kan thiam tawh mang lo a, buaipui tur zawk te hi kan buaipui ta lo. Hmuh tur dik tak hmuh a, buaipui tur dik tak buaipui hi mihring themthiamna hlu tak a ni a, chungte chu kan hloh zo ta. Chung kaltlang te chuan mawina tak tak hi a hmuh fiah zawk hle si.
A nihna takah chuan, mawina chuan thil a sawi fiah lo a, a pho chhuak zawk a ni. Mawina chuan hrilh fiahna a mamawh lo a, keimahnia thi tawh awm chu a kai tho zawk a. Miin mawina a hmuh chuan a lungphu pawh tawpin eng kim a chawl ṭhup ang maite hian a lang a. Miin mawina a hmuh chuan chatuan lunglenna a nei a, engkim a famkim vek mai ni te hian a hre ṭhin.
Mawina chu kan thil neihah te hian a awm lo a, kan thil inzawmpuiah hian a awm zawk a. Mawina chuan khawiah pawh min lo hmuak vek - themthiamna thilah, hmangaihnaah, tawrhnaa, engkim a ngawih veknaah. Tagore-an " Phengphehlep hian kum a chhiar lo a, a tawn ang zel a chhiar zawk a, hun a ngah tawk a ni, " a tih angin, mawina kaltlang hian hun chu a lo inhawng a, nun chu a nih dan tur angin kan tawng a, keimahni hi chulin chuai dawn mah ila, mawinaah chuan kan nun khawih kumhlun tur kan tawng ṭhin a ni.
A nih chuan, mawina chu eng nge ni ta le? Mawina chu ngilneihna kaltlanga thu dik kan hmuha chu a ni a. Thlarau khawvela rimawi leilungin a sawi chhuah chu a ni. Mawina chu famkimnaah a awm lo a, keimahni min khawih veng vengtu a ni a. Hla taka awm a ni lo a, kan ban phak mai a ni. Mawinaa chu khawvelin, “I la nung e,” tia min hrilhna a ni. Zawhna leh chhanna a ni kawp a, thilpek leh sawmna a ni kawp bawk. Naupang rilru thianghlim nui mawi takah te, ruah surin in chung a han far kauh kauhah te, hmangaihna avanga kan lunglen vawng vawngna te zawng zawng hi, mawina chuan kan nuh keh chhe tawh chu min remkhawm a tumna zawk a ni. Nun hi rei lotea tan chauh a ni tin min hrilh chungin, chung thil dam rei loah chuan chatuan mei eng min pe a. Kan mawphurhna chu mawina sawi fiah lam a ni lo a, keimahni hian mawina chu siam a, mawina a lan chhuahna hmun apianga hmu thiam zawk tur kan ni. Mawina chu hla taka mi a ni lo a, eng mawi tak-khawvel min hmuh thiamtirtu a ni zawk e.