Guest writer
F. Vanlalrochana
MIZO AWARD DAWNGTU B. LALTHANGLIANA
Mizo hnam hi khawvel ram pahnihah lian takin kan awm a. Hlawm lian tak pakhat chu India ramah kan awm a, hlawm lian tak dang leh chu Myanmar-ah an awm a. A dang Bangladesh-a awm an awm ve bawk. Chung Zoram khawvel te a khawvel pahnih, Indiaa Mizote khawvel leh Myanmar-a Mizote khawvel suihzawma, min pawt hnai a, min thlungkhawm a, chanchin min fah tawntu chu B. Lalthangliana a ni.
Historian a ni a. Literary Critic a ni bawk a, Zikpuii Pa chuan, Siamkima thih hlimah khan, “Mizo Literature-a Criticism huangah chuan Siamkima dawttu a ni,” a ti. Mizo hnam tan thil ropui tam tak a ti a, mi taima niin rim takin a thawk a. Chawimawina chi hrang hrang a lo dawng tawh bawk.
B. Lalthangliana hi Khawbung S khuaah June ni 16, 1953 khan a lo piang a. 1959 Mautam lo thleng tur avangin 1955 khan an chhungin Burma-ah an pem a. Lehkha thiam thei tak a ni a. A lehkha zirnaah pawh a ti ṭha thei hle. 'History of Mizo in Burma' tih thesis ṭha tak ziakin, kum 1975 khan M.A (History) pawh Distinction-ah a pass. Mandalay University-ah kum 1985 thleng thawkin, Mizorama a lo chhuk hnuin, Pachhunga Unviersity College leh Hrangbana College-ah te a thawk kawp a. Hrangbana College-ah hian thawk nghet zuiin, Associate Professor-in a pension.
Burma rama a awm lai hian Methodist Kohhranah a lawi a. Thuhriltu puitling (Preacher) a ni ve reng a. Burma ram Methodist kohhranah Ṭhalai pawlah pawh hun rei tak hruaitu a ni. Mizoramah Chhinga Veng Presbyterian kohhranah lawiin Sunday School zirtirtu kum 25 thawk chawimawina chawimawina Diploma Certificate hlan a ni. Kohhran thuriltu a ni ṭhin bawk.
Burma rama a awm laiin, Burma Mizo Zirlai Pawl President leh Magazine Editor a ni a. Burma Lushai Welfare Organisation asst secretary thlan hmasak ber a ni a. Burma rama Mizoten harsatna an tawh chang pawhin Burma sawrkar hnena a ṭul apiang thlena hmalatu a ni. 1978-ah Burma rama Mizo Literature seminar hmasa ber an buatsaih a, hetah hian Convener a ni a. Kawlram Mizo hla tih paper a chhiar a, hei hi Ka Lungkham bua a dah zui tak kha a ni.
MAL leh MWA-a a sulhnu chu a hranin kan sawi ang a, heng bakah hian pawl pawimawh tak tak dangah pawh hruaitu niin a hnathawktu leh a hmalatu pawimawh a ni ṭhin. Kum 30 chuang zet chu MBSE Expert Committee-ah a tel a. A dam chhung huna a hnathawh leh hun hmana hlimawm a tih ber a ni a, Mizoram pum pui naupang zirtur buatsaiha a hun leh tha leh ngaihtuahna a seng thei chu dam man a awm hlein a hria.
A lawmman dawn tawhte:
1. MAL Book of the Year: 1989-ah ‘Ka lungkham’ bu vangin Book of The Year hmasa ber dawng a, Kum 1993 khan Mizo Literature bu vanga dawng lehin, vawi 2 dawng thei hmasa ber a ni.
2. Zosapthara Award, 1995.
3. Khawbung Centenary Award, 2003.
4. Pu Buanga Award, 2005.
5. Academy Award, 2007.
6. Khawbung Welfare Award, 2014.
7. MAL Golden Jubilee Award, 2014.
8. Basha Samman National Award, 2014.
9. Mizo Literary Award, 2014.
10. Zofa Global Award, 2014.
11. Laisuih Award, 2023 ( PUC hlan)
12. Mizo Award (2025)
Basha Samman Award hi dawn harsa tak mai a ni a, Mizo zingah mi pa 4 emaw chauhin an la dawng a ni.
Sulhnu: Lehkhabu hi ama puala a ziah hi bu 31 niin, History lam a tam ber a. Mi dang kutchhuak a lakkhawm a, a remkhawm leh a bua a siam hi 33 zet a awm bawk. A kutchhuakte hi Middle School aṭanga University thlenga zir a ni hlawm.
A lehkhabu zingah chuan Book of The year a dawnna bu hnih bakah, India, Burma, Bangladesh-a Mizo Chanchin tih te, Mizo Kohhran chanchin, Zoram Encyclopedia leh History of Mizo Burma te hi a ṭha zual a ni awm e.
Lehkhabu lehlin lamah pawh sulhnu neiin, Mizo thawnthute pawh Burmese ṭawngin a let a, 1966 khan a lo tichhuak daih tawh a ni. Article 400 chuang, seminar paper 120 chuang zet a ziak bawk.
B. Lalthangliana hi Mizo hnam tan rohlu a tling. A hnathawhte hlutna hi kan la hre chho dawn chauh a ni. A tha thawh leh a sulhnu hlu ṭhenkhatte hetiang hian han sawi ila:
Mizo hnam inpumkhatna: Literature leh history huanga a hnathawh leh a thuziak, zir chin leh kalpui dan hian Mizo hnahthlak hmun hrang hrang, hrang hranga mite a huam a. Mizo hnam inpumkhatna atan hna ropui tak a thawk a ni.
History kawng thar sattu: Scholar-te tana kawng zawh thar tur, Mizo hnam tana thil thlir dan thar thlen kawnga sulsutu a ni. Scholar tan mai ni lo, mipui nawlpui tan pawh a hlu. Records leh Thuziak leh data tam tak a la khawm a. Chu a thawhrim rah chu mi dangin an chhawr tangkai ve ta zel bawk a ni.
B. Lalthangliana hi Mizo historian zinga kutchhuak ngah leh hming langsar berte zinga mi, mi taima leh chik taka thil chhui peih a ni a. Thangtharten Mizo history an ziahnaah a lehkhabu pakhat tal an hman loh chuan a kim thei lo hial ang tih tur a ni. A history bu ziahte hian Mizo history hi Lusei leh Mizorama chengte chauh huamtir lovin, zau zawka Zo hnahthlak Myanmar leh Bangladesh-a chengte thleng huapin a chhawp chhuak a, hei hian Mizo history huam chin a tizau nasa a, Mizo history tana a hnathawh hi chhinchhiah tlak tak a ni. Chik taka Mizo history zirna kawngah pawh sulsutu pawimawh tak a ni.
Tun hmain Mizo history hi mi dang pawhin an lo ziak tawh ṭhin a; vantlang ban phakah awm hote chu titi ziak khawm a ni deuh hlawm. B.Lalthangliana hian history zirna kalhmang angin Mizo history chhui hna leh ziah hna a rawn thawk a, hemi kawng sulsutu hmasa a ni a; a hnathawh hi a hlu em em a ni. Mizoram chhung mai ni lo, ram pawn thlengin a dai a, a chhui zel bawk a. Awm hmun aṭang mai ni loin, theih tawp chhuahin mi hrang hrang a kawm a, chutianga a thawh rimna azarah Mizoten history bu ṭha tak tak kan neih phah a; a sut en saah ṭhangtharten Mizo history kan chhuiin kan zir thei ta a, a lawmawm hle a ni.
Tunlai thiamna zuia Mizo history chhui hmasa leh ziaktu hmasa a ni a; hei bakah hian, historian a nih angin thil hlui a vawng ṭha peih a, hranghluite sulhnu a chhui peih a, a thawh rimna leh taimakna avangin hrang hluite thuziak leh an kuthnute kan hmuh theih phah a. Mizo hnam tana a hnathawh hi a ropui a, theihnghilh theih a ni tawh lo vang.
Mizo History awmze nei leh mumal tak, titi mai ni lo academic research based (date collection, field survey leh textual analysis) hmanga kalpuitu hmasa pawl leh sulsutu a ni. A lehkhabu ziak reng rengah "Mizo' tih term-in a huamtir chin a zau.
‘Popular History” huang daitu leh mipui nawlpui tana ṭhet hawng tak taktu a ni a. Hnam (chanchin) history ngau ngau ni lo, Hnam culture huangah pawh sulhnu tam tak a nei bawk a, hengte hi a la pawimawh deuh deuh dawn a ni.
A history ziah dan leh ziah phungah chuan pawmpui lo a awm theih ang. Mi thiam ropui tak tak kan nei a, academic huang an pel meuh lo. An thiamnain mipui nawlpui a thleng pha lo. B. Lalthangliana kut chhuak erawh chu a tlin lohna leh a famkim lohna zawng zawng nen mipui nawlpui ban phak a ni. Taimakna kawngah phei chuan tluk pha an awm lo mai thei a ni.
Mi dangte chawimawi ṭhintu leh thil hlui vawng ṭhatu: Mi dang chawimawi, pho chhuah leh tihhlut kawnga B. Lalthangliana hlutna hi kan hre duh lo lui a nih loh chuan hmuh hmaih leh hriat hmaih theih a ni lo.
Kaphleia, C. Thuamluaia, Patea, Damhauhva, leh mi dang tam tak hi ama chawh nun thar leh an ni ti ila kan sawi sual lo ang. Zikpuii pa pawhin, "Pu B. Lalthangliana zarah kan ziaktu ropui Kaphleia chu thenawm hnaite vanduaina ang maia / Chiangin kan lo hriat theih phah a, Kaphleia thihnaa kan ramin a chan ropuizia te pawh min hriat chhuahtir bawk a ni," a ti a ni. Zikpuii pa thuziak tam tak pawh amahin a lo dah ṭhat avangin vawiinah kan hnamin kan la hmu leh thei ta a ni. Zikpuii pa hnuhma tihbute phei kha chu amah awm lo se khatiang khana chhuak thei dawn lo tawp a ni.
Hrangbana College Literature Committee an din hmangin, kum 1987 khan 'Mizo Novel Golden Jubilee' lawmna Vanapa Hall-ah an buatsaih a, mini exhibition an siam nghal. Hetiang hi Mizoram chhunga college pakhatin an huaihawtna hmasa ber a ni. A hnu zêlah seminar vawi 8 an buatsaih zui nghe nghe a; mi hrang hrangin paper 73 an chhiar a ni. Awithangpa Lung, Kaphleia lungleh Lalburha lung te an phun a. Mizo Novel (1987), Mizo Hla Leh A Phuahtute -1 (1988), Mizo Hla Leh A Phuahtute - 2 (1989) leh Pi Pu Zun Zam (2008) tih te chu an chhuah a. 'Literature & Archives Committee Govt. Hrangbana College' an tih hnuah, Mizo leh Vai Chanchinbu leh MZP Chanchinbu ṭhahnem tak an la khawm bawk. He committee-ah hian B. Lalthangliana chu kum 1987-2011 thleng chairman a ni. “Mizo Hla leh a phuahtute” tihte phei chu Mizo hnam tana rohlu a tling a. Mi tam tak hriat hlawh tawh lo leh an kut chhuak riral tur vawnhimna leh tihlarna kawngah a pawimawh tak zet a ni.
Mizo Literature tan: Mizo Literature tana a hnathawh hi a chhinchhiahtlak hle. Ziaktu hmasaho chanchin leh an sulhnu pil bo tur hai chhuakin, mipui vantlang ban phakah a pho chhuak a. Mizo Academy of Letters leh Thu leh Hla tihnun leh hma lam pan kawnga sulsutu a ni bawk a. Mizo Writers Association chau tak mai pawh amah kaltlanga kaihthawh thar leh a ni bawk. Heng pawl pahnih hian Mizo Literature tan, Mizo hnam tan thil ropui tak an ti a ni. Khawbunga Hla Kungpui Mual' bul tanna leh nun chhohnaa a tha thawhte pawh hmuh hmaih thiang a ni lo. Vawiinah phei chuan, Khualzin hiptu pawimawh leh mi tlawh hlawh tak a lo ni ta hial a ni. A inpekna leh thawhrimna leh a remhriatnate hi Mizo literature meipui mit lek lek tuah alh lehtu a a ni a, hei hian nasa takin kan hnam ke penna kawngah tha a thawh a ni.
A lehkhabu ziah pahnih, “Ka Lungkham” tih leh “Mizo Literature” chu MAL-in Book of The Year atan a thlang a. (History of) Mizo Literature a ziah hi a aia ṭha an la ziak leh rih lo. Mizo Literature bu hi ṭhianhoa ziah tum an ni a, mi dang an rem chan zui tak loh avangin hnam tana a ṭhahnemngaihna vangin, a mal beih ta a ni. A AW B centenary puala hemi ziah bakah, 1983 aṭanga NEHU BA (Mizo) Paper-III-a “History of Mizo Literature” an dah chu bu a awm loh avangin fawm chawp maiin an zir a, a hautak hle; chumi phuhruk chu a duh bawk a ni.
Mizo Literature huanga 1988 hnu lama event lian awm hi amaha innghat a tam hle a. 2000 hnu lama Ṭhangthar zawk kuta meichher a hlan chhawn thlengin B. Lalthangliana hi a meizang hlaptu pawimawh tak a ni. MAL Siver Jubilee lawmnaah te, A AW B kumza lawmnaah te leh seminar leh symposium hrang hrangah a hnar kaitu pawimawh tak a ni zel. 1989 hnu lama Mizo literature hmasawn dan hi a ropui hle. Hetah hian B. Lalthangliana hi a kaihbu pawimawh tak a ni a. Vawiina kan hnam chanchina mi lian tak takte hian a zar an zo a ni. Prof. R.L. Thanmawia chuan, "B. Lalthangliana hi Mizo Academy of Letters thi lek lek tivul leh tute zingah a meizang hlaptu ber a ni a. Mizo Writers Association chauh zual laia dawm tlattute zinga mi a ni bawk. 'Nang zawng, i that laiin Kawl ramah kan unaute tan thlamuanpui thamin i awm a, a hun takah Zoram leilung ngeiah i rawn kir leh ta a nih hi' ti ila, a inhmeh khawp ang," tiin a sawi.
TLANGKAWMNA: Kan sawi tak angin, B. Lalthangliana hi Mizo Literature leh Mizo History mai ni lo, zirna huang chhung mai ni lo - Mizo hnam nunah hum pawimawh tak a luah a. Mizote Mizo kan nihna kawngah a tha thawh a thuk hle a. Kan Culture Icon pakhat a tling a. Hnam leh hnam chanchin kan ngaihtuahna tam tak hi B. Lalthangliana sulhnu aṭanga lo irh chhuak a ni. Chu chu a hlutna tak pawh a ni.
Literature-a harh tharna a thlen a, history a tilar a. “Mizo” huang chhungah zo hnahthlak zawng zawng khungin, a history chuan zo hnahthlak chenna zawng zawng huamin, chitin a huap a. He hnam tan hian a theihtawp a chhuah a. Mizo ti Mizotu pawimawh tak a ni.
Tunlai miten amaha kan entawn tur pawimawh em em chu amah a invawnna leh a taimakna hi a ni. Taimakna chuan engkim a hneh a ni an tih hi a nunah kan hmu thei a ni.
Mikhual duhawm, a vela mite leh a hnam tana enna leh sawtna thlentu B. Lalthangliana hian a khualzin kawng tawp lam a lo zawh ve ta a. He Mizo hnam tana erawh hi chuan rohlu a ni. A rei zel ang a, a hlutna leh a hming hi a thanglian telh telh zel ang.