LALBURHA, LAL

Mizo History han thlir kir ila, lal ropui tak tak sawi tur an awm fur mai. An zingah khan, Lalburha kha a danglam bikin, a ngaihnawm zual bik em aw ka ti fo ṭhin a. Khawi hmunah pawh, eng hunah pawh a mize pangngai ang pu khan lo piang ni ta se mi ropui leh danglam tak a ni zel thoin ka ring.

Kum 1920 vel kha a ni ta awm e, Bawrhsap J. Shakespeare-a khan, Mizo lal zawng zawng a ko khawm a. Chutah chuan, Lalburha hnenah chuan, "Lalburh, engngatinge min kah?" a han ti a. Mizo lal dangte chuan a ṭawng sual ang tih an hlau a, "Kan ram min chhuhsak in tum alawm" ti rawh an lo ti tliar tliar a. Lalburh-a chuan, "Kan kap ang che u chu, kan indo a lawm. Mipa kan ni, Mipa. Thei ila, thah vek che u a sin ka duh, sipai in ngah em a, kan hneh lo che u a, in duh duhin in lo pawng ta a nih hi! Chuti ni lo se kawrvai thlenga um thlak che u asin ka duh," a ti hmiah mai a. Bawrhsap chuan Lal ropui tak a ni tih a hre ta a. "Lalburha thusawi hi a dik a ni," a ti ta hlauh zawk a. Hemi ṭum hian a ni awm e, Mizo lal lo awm nghuk ta mai a hmuh khan, "Vai kan kah laia Mizo lal kan tlem nen, kan lo va tam ta ve," a ti a ni awm e.

Hemi Lalburha chanchin hi han sawi chhunzawm i la. A pa Van­hnuai­liana kha lal ropui leh huhâng ngah a tling a. Lalburha hian a chhun hle niin a lang. A fingin a huai a êm êm a. Tunlai ṭawng takin, a 'logical' hle bawk.

A chanchin ṭhenkhat han sawi ila:-

1. Lalburha hi 1848 a piang a ni a, 1933-ah a thi.

2. Sesawng a ṭhut laiin, Vailen vawi­hnihnaah khan Lalburh-a hian British sipai ho kha thla khat lai a lo dang bet thei a ni.

3. Lalburha hian British rorel­tute kha a en sang bik miah lo. A tlukpui en tlat a. Bawrhsap te meuh pawh khan an zawlpui dawrin an dawr ve mai bawk lo thei lo a ni. Lal ropui tak a ni. A mize sawifiahnan, "Phaitual hnima khaukhuap" tih an hmang zauh tawh a. A inhmeh ka ti hle.

A hunlaia bawrhsap an hlauh teh reng khan, kum 1892-a Bawrhsap A.W. Davies nen an inbiak dawnin, Bawrhsap chuan, "Lalburh, ka man che" a ti a. A banah a vawn sak a. Lalburh-a pawh chuan, a banah a vawn sak ve a. "Sapa, nangpawh ka man che," a ti ve a. An inen ren rawn a. Chutah chuan, bawrhsap chuan chu mizo lal chu lal dang anga pal zut mi a nih lohzia leh a mize ropui zia a hrechiang ta hle.

Hemi an inbiak ṭum hian, Bawrh­sap chuan, "Lalburh, khawi chin nge i ram?" tia a zawh chuan, Lalburh-a chuan, "Sapa, ramin chin a nei hlei nem, kan indo a, a huai huaiin kan chang zau mai a lawm!" a ti.

4. Bawrhsap a hrawn reng reng pawh khan “Lalburha’n thu a han sawi chuan, engvang nge ni kan hre lo, Bawrhsap hian a thu kan paih ngai lo fo” an ti ṭhin. Mi hnehtheihna mak tak mai a nei chu a ni phawt mai.

5. 1929-a CGH Helme-an a khua a tlawh ṭumin, lal ina a han lut kha, nunau khan an en tuau mai a, hlau thaw dep depa Bawrhsap viltu rahsi khan, rimchhia a ti ang tih hlauin han hnawhchhuah an tum a. Lalburh-a chuan, “Hnawtchhuak suh u. Lal leh lal kan in be dawn a, an hmu ve duh ang,” a lo ti mai a. Mizo ṭawng hrethiam ruai ruai Helme-a khan, engtinmah a ti zui ngam bik miah lo.

6. “Sapa, Ka vaibel lo keng teh” titein bawrhsap ho kha a dawr mai mai ṭhin. Anni chuan, an haw lem lo. Mizo Lal pakhatin Lalburha tih chu a lo thik a, “Ka ṭhian” tiin bawrhsap kha a lo ko a, lei a chawi ṭhelh a ni.

7. Amah kha, Military Comman­der ropui tak a ni nghe nghe a. RB MC Cabe-a, Lal Man sap an tih mai khan, Kuli turin Lalburha khuate chu a phut a. Ani chuan a lo zawm duh lo nasa mai a. Sesawngah Sipai 400 hruaiin an han kal a, February 1892-ah a ni nghe nghe. Kuli chu sawi loh, a lo be duh hlek lo mai a. Mc Cabe-a te pawh chuan, Sesawng daiah ṭan hmun an khuar a. Lalburha khua chu lak tum chuan Sesawng chu an hual ta a. Lalburha te nen chuan an inbei ta vak a. A tawp a tawpah chuan, Mc Call-a te chu Aizawlah lamah him damin an insaseng ta tawp mai a ni. April, 1892-ah Lalburha kap tur hian Mc Call-a te hi sipai tam zawk nen an han thawk ṭha leh ta a ni.

8. Sesawnga a lal laiin, ṭum khat chu a khuate chu lal In sa-in an hnatlang a. A upa te’n, “Ka pu, eng anga ṭhain nge sa ila i duh?” tiin an zawt a. “E, in duh duhin sa rawh u. Nangmahni sak tur tho a ni a. In duh leh aidu buk pawhin sa ula, ni a sata ka hlim a, ruah a sura ka hul phawt chuan a pawi lo, aidu buk pawh nisela, a chhungah kei ka awm takah, Lal in a ni tho tho” tiin a chhang a ni.

9. Lalburha hian a nihna a hria a, tuma lakah a inphah hnuai ngai lo a; a intithei chuang lo. Lal a nihna angin ro a rel a, a khua leh tui a chhan êm êm a. A khua leh tuiten puak an phurh ai chuan inkah mai a thlang a. Mizoram awptu British sawrkar hotute thlengin an zah a kai a ni. Mi tam tak chuan, mi nihna kan hmu a, kan awt ve ṭhin a. Kan nihna anga lan hi kan hreh êm êm mai. Kan nih mêk dinhmun leh nihnain ti tura min phut pawh kan ti lo hial ṭhin. Kan phu tawk aia ṭha In neih kan tum a, kan phu tawk aia ṭha motor neih kan tum a, kan phu tawk aia ṭha thawmhnaw inbel kan tum a, kan phu tawk aia sangin khawsak kan tum ṭhin. Sual tam tak a lo thlen phah fo.

Mihring hlutna tak tak chu mahni nihna hriat chian a, mahni nihna anga lan chhuah a, mahni nihna ang zawna a ṭha thei ber anga thil tiha nun chhuah tum tur a ni. Mahni nih loh pui anga lan chuan, a tlo lo a, kan mualpho ṭhin a ni.

Lalburha chanchin sawi lai hian, Gen. Charles De Gaule-a chanchin kha rilruah a lo lang teh daih a. Ram ropui tak ṭhin, France ram kha Indopui Pahnihnain a han sawp chuan chau ve ngang ngang tak mai a ni. General Charles De Gaulle-a hoin sawrkar an han indin thar a. Harsatna tam tak an tawk.

Tualchhung buaina leh Politics harsatna hrang hrang an tawk a. Ram dang puihna tel lo chuan,indopui Pahnihna zawh hnu kum 20 chhung kha France ram hi a kal thei meuh lo. Ram dang puihna leh ram dang chaknaah an innghat a. Ram dang, Britain leh ram chak zawk hrang hrangte khan an tung nung chho zel a ni ber.

Chutiang hunlaia an hruaitu lu, Charles De Gaulle-a kha, an ram an chak lo a, kan rama kan tawng tualleng hriat lar tak mai, “Delhi drip ringa nung” tih ang deuh hian, khawthlang democracy ram chak ho drip ringa nung ngar ngar an ni chung si khan, a luhlul êm êm mai. A thu a duh si a, mi puihnaa innghat si khan, a thu angin thil a kalpui tlat ṭhin. A ṭhuihhruaite pawhin Gen. De Gaulle-a chu an hau nghe nghe. “Hetiang hi kan ram dinhmun a ni a. Ram dang hruaitute thu hi awih ve la, an tih angte hian awm la. Tlawn ve deuh hlek la,” an tih pawhin, a duh der lo. “An thu anga kan awm chuan, France ram hi mi hnuaiah a kum kum khua a ni mai,” a ti tlat mai a ni. “Politics of Grandeur” tih a kalpui tlat avang hian, NATO aṭang pawhin France chu a inhnuhdawh tir a. Chapo tih hial hlawh khan, a ram mipuite chu, dinhmun chhia leh hnuaihnung êm êm aṭangin, inchhuang thei leh an ram leh hnam chapopui thei dinhmunah a siam leh thei a ni. 1969-a France ram President a nihna a chawlhsan meuh chuan, an ram chu dinhmun ṭha leh ropui takah a dah hman a, 1970-ah a thi zui ta a ni.

Mihring zahawmna dik tak chu, ama nih dan tur a ni phak em tih hi a ni pakhat a. Mi dang tlawn reng reng, mi dang duhsakna dawn duh reng renga tute emaw uite a nih hi, tih theih khawpa mi hnuaia intuk luh hi, dinhmun leh chanvo ṭha ṭhenkhat chân theihna a ni na a, tumahin an zah lo a, an ngaisang hek lo.

Chapo chu a ṭha lo a, mahse, tute emaw tlawn kum khua, an kephah sil khawpa an duhsakna uma patling awm chu a ṭha lo a, a dik lo a, a zahawm lo a ni. Chhungkua khawtlang, pawl leh sawrkara kan hnathawhnaah te leh nun kawng dang reng reng a, mahni induh leh mahni thu a din chin, mahni zahawmna hloh loa invawn chin hi neih a ngai a ni. Kan Miziain a phu a, kan nun dan a dik a, kan rinawm a, kan tihtur ṭha taka kan tih phawt chuan, khawvel hian kan chanvo hi min hup beh sak rei thei lo, min zah zawk daih dawn a ni.

Lalburha chanchin hi High School/ Higher Secondary School/College, a engemaw berah hian zir ila ka ti ngawt mai. Kan zirlaibuah hian kan hnam chanchin a tlem lutuk a. A awm hoah pawh, hnam rilru put tharna turte, kan inchhuanna turte hi a vang ṭhin. Mi hi anmahniah hnam hmangaihna rilru tuh ila, mahni hnam chhuang thei turin kaihhruai ila. Mi sual tak an vang ngawt ang.

Kan hnam chanchin hi chhuan­awm loh bik riau hian kan hre fo emaw tih tur a ni a. Kan tih dante chu tih dan dik lo bika ngaitlatte hi an awm emawni aw ka ti ṭhin. Kan thawnthute hi ngaihnawm lo bik riaua hria te hi an awm ṭhin em aw tia ngaihtuah theih a ni fo. Kan hnam chanchin, kan mi huaisente chanchin, kan mi chhuanawmte chanchin hi a ropuiin, a mawiin, a hlu a ni. Tu lakah mah kan nep bik lo. Anmahni awptute lakah pawh a nihna hloh miah lo, a mize pangngai pu ngam reng Lalburha hian kan hlutna te hi min hriat nawn tir fo teh se.