Phungsukh Wangdu

2009 khan Rajkumar Hirani-an Vai film hlawhtling zet mai, '3 idiots' a siam a. Chetan Bhagat-a lehkhabu ‘Five Point Someone’ tiha innghat deuh roh a ni. Chuta a changtupa ber chu Rancchoddas Shyamaldas Chanchad –a a ni a, a hnu lamah chuan Phungsukh wangdu-a a ni tih hriat chhuah a ni. Phungsukh Wangdu-a chu Scientist hmingthang tak, Entreprenuer leh sumdawng lian tak a ni chho zui ta nghe nghe. Kan hre deuh vek awm e.

Phungsukh Wangdu-a nungchang/nihna kha a tak taka awm mi pakhat an behchhan a ni a. Ladakh khuaa awm, Engineer, innovator, leh zirna lam siam ṭhatu (Education reformist) Sonam Wangchuk-a kha, Phungsukh Wangdu a ber chu a ni.

Jammu and Kashmir-a piang a ni a, Kum 9 a nih thleng chu, sikul a kal lo a, ama pianpui tawngin a hriat tur awm chin chu a nuin a zirtir vek a ni. A pain Kum 9 a nihin Srinagar-ah a hruai a, chutah chuan, sikul a lut a, a hmel a lo danglam deuh avangin, a ṭawng hriatthiam lohin an be ṭhin a, a chhan ngai loh avangin, mi chhaw takah an ngaih phah a ni. An sikul hrehawm a tih em avangin Delhi-ah a chhuk ve tawp a, Videsh Kendryia Vidyalaya-ah Principal hnenah an sikul a luh a zu dil ve hmiah. 1987-ah Mechanical Engineer subject lain, BE a zo a. A pa nen a subject laka an ngaih dan a inan loh avangin, a zirna hi amahin a intum chawp a ngaih phah ta a ni.

1988-ah a ṭhiante nen Students Educational and Cultural Movement of Ladakh dinin hma an la chho a. Hetia SECMOL- an din chhan hi, Ladakh biala mite'n zirna lama hma an sawnna tur leh zirna siam ṭhatna tur a ni. A hnuah ama hmalaknain Operation New Hope te an din chho leh bawk. Operation New Hope-ah hi chuan, sawrkar leh khawtlang hruaitute nen an thawk ho. Hetah hian, sawrkar sikulte siam ṭhatna tur an buaipui a.

Ice Stupa technique an tih hi a hmu chhuak bawk a, chu chu thlasik laia tui dah thatna a ni. Hei hian, thal laia tui an mamawh hunah, lo neitute hnenah an pe leh thin a ni. Tun hnaiah pawh India sipaite hman tur, puan in ni zung chakna hmanga tih lum theih a siam leh bawk.

Ramon Magsaysay hial pek a ni ta nghe nghe. Ramon Magsaysay Award hi ‘Asia Nobel-Prize’ tih hial a ni.

Sonam Wangchuk-a hian zirna pawimawh zia a hria a, Jammu and Kashmir zirna dinhmun hniam zia a hria a, Ladakh bial mite mamawh a hmu a, zirna siam ṭhatna turin theih tawp a chhuah mai a ni. Mi dang phut loin, mi dang dem loin, mi dang kheng chiam loin, a tlin tawk tur nia a hriat, Ladakh biala mite hmasawnna turin hma a la mai a ni.

Kan ram zirna dinhmun kan hria, a veiawm tak zet mai. Kan sawi a, kan chai a, kan ker a, kan beng phek a, kan pawt fan a. A taka thawk chhuak a, tih tak taka danglamna thlentu erawh kan vang pharh. Ram pum huapa danglamna thlentu nih a harsa mai thei, a district ang zawng pawhin a harsa mai thei, kan khaw bil tana zirna lama hmasawnna thlentu erawh kan ni ve thei lutuk dawn. Mi tihsak phut loin mahniin che ila, sawrkar pawh min um lo thei loin kan siam thei a ni.

Kan ram nihna dik takah erawh chuan, mahni khuaah tak ngial pawh zirtirtu hna thawk ṭha peih lo kan awm. Aizawla insawn dan phet zawng tawk hi an awm.

Aizawl nula pakhat hriat ka nei a. Thingtlang sikulah a thawk a. Aizawla an inpuiah a nau leh a pa chauh an awm a. Aizawl sawn luh an tum chuan, a duh ta lo a. “Naupang an khawngaihthlak,” tih chu a ṭan chhan a ni. Hetiang mite hi a lawm hnam innghahna chu. Kan ram kil tina zirtirtu ṭha an awm loh chuan, kan hnam hi kan kang ngai lo ang. Rev. Zairema khan, “Zirna ṭha chu zirtirtu ṭha awmnaah a awm,” a ti a, a dik viau a ni.

Zirna chungchang hi han sawi chhunzawm leh ila. Zirna chungchangah chuan Japan ram hi an entawn tlak a. Japan ram zirna chanchin miin min hrilh a. Ka han sawi chhawng teh ang.

Japan rama an sikulahte chuan pawl li an zir thlen (kum 10 an nih) hma chu exam an nei ngai lo. Test ho te te erawh chu an nei ve tho a. An sikul kai tirh aṭanga kum thum chhung chu naupang hriatna leh a zir chen va teh leh fiah kha thil tulah an ngai lo a ni. An tum ber chu nungchang mawi leh nun dan ṭha an neih kha a ni. Mi dangte zahthiamna te, nungcha te chunga ngilneihna te, leilung mawina ngainatna leh duatna te an zirtir a ni.

Thil phalna te, mi dang lainatna te, mi dangte hriat thiamna te an inzirtir rualin, tawrhchhelna te, mahni inthununna leh dikna ngainatna te an inzirtirin an nunah an intuh bawk. Hetiangte hi hnam din khawchhuahna atan chuan ṭul tak a ni.

Japan ramah chuan an sikulte hi tifaitu hran an ruai lo a. Zirlaite'n an tifai mai ṭhin a ni. A hlawm te tea inṭhen darhin an sikul leh a chhehvel tihfai ngai apiang an tifai a. Thawhhona ṭha an zir a, mahni hna leh midang hna zahthiamna an zir tel nghal ṭhin a ni.

Japan rama zirlaite chu an subject hrang hrang zir ṭhan pangngai bakah Japan hawrawp ziah mawi te leh poetry te an zir tel bawk ṭhin. Keini te hian, Mizo ṭawng ziah dan te, ziah mawi dan te leh kan Mizo poetry ṭha te hi zir uar ve deuh deuh ila.

Hnam anga an din zelna leh an thanzelnaa Japanese hnam ropui leh zahawm tak an nihna chhan chu kan han sawi tak tawite aṭang pawh hian a chiang viau awm e.

Nungchang mawi leh nun dan ṭha inzirtirna kan tlachham a, kut hnathawh leh nun hlutna zirna kan ngaihthah a, mahni hnam ṭawng leh thil hlu leh mihring nuna ṭul ve tlat art form hrang hrang inzirtirna kan ngaihthah bawk a. Keinina kan ngaih pawimawh ber chu exam-a mark sang tak hmuh leh hlawh tam tak awmna hna hmuh a ni ber mai. Chung zawng zawng ai chuan mihring ṭha nih hi a pawimawh daih zawk a ni.

Education hi Concurrent List-a awm a ni a. Kan state chhungah na na na chuan kan zirna te hi kan ti Mizo thei a ni. Mizo lam thleng hian sikul zirlai course pakhatah awm sela, kan mi huaisente chanchin te, kan hnam chanchin ngaihnawm leh kan tih dan ṭhate hi zir ila. Mizona mawi tak kan intuh chuan, kan zirna hi kan her rem hret chuan, kan harsatna tawh tam tak hi kan tireh theiin ka ring a, hnam anga kan ṭhan zelna leh kan din chhuahna atan pawh thil ṭangkai leh ṭul tak a nih ka ring.

Tlang taka sawi chuan, IAS kan tling tlem ta kan inti a, kan sawi luih luih a. IAS ni lo, India rama inelna dangah pawh kan tling hlei thei lo. Kohhran leh khawtlang activities te kan puhliam leh ringawt a, a ni ngawt lo. Pawl 12 zo hlimte India ram huapa inelnaah pawh kan dinhmun a ṭha thei chuang lo. Kan zirna kalphung te, zirtirtute dinhmun leh an thiamna leh an inpekna te, kan inzirtir dan te, kan zirna hi a competitive tawk em? tihte pawh inzawh a hun niin a lang. Zirna huang chhungah pawh nuam tih zawng programme kan siam tamin, University level thleng hian inelna tak tak awm loin kan ri luih luih em? tihte inzawt ila. Zirlaiteah a innghat te tih liam ngawt tur a ni lo a. Kohhran inkhawm te, kohhran ṭhalai activities te puh liam ngawt tur pawh a ni lo a,chutianga tel lo pawh an tling rih chuang lo tihte ngaihtuah thleng ila.

Mihring inchherna tak tak thleng pha loin kan zirna te hi a tawp mai em? tih te pawh inzawt ve tawh ila. Kohhran Ṭhalai Pawl-in Career Guidance te, Entreprenuership lam programme hman a ṭul tlat maite hian kan zirnain kan mamawh min pek tawk lohzia pawh a tilang chiang em em a ni. Car lei mai ngamin, car man hu mahni fate zirna sensoa hmang hreh kan ni em?Mihring inchhernaa in sen aiin, In leh loah kan buai hmasa em? A luahtu tur ngaihtuah loa a luah tur buaipui mi chuan,kan buatsaih sa in leh lo luah tlak lo mihring kan chher chhuak dul mai lo maw tihte pawh ngaihtuah ve tawh ila. Zirna atan a nuai tela nu leh pa an insen ngam te a hun ve tawh em? tihte kan rilruah a lo awm ve tawh sela. Hetiang zawhna khauh fung fung hi inzawtin, chhang ngam ve tawh ila. Mawhphurhna mi danga bel kualin a ṭul chuan mawhphurhna la ve ngam tawh ila. Ngaihtuah tur tam tak kan nei a, zawhna chhan tur tam taka awm a, inthlak danglamna tur tam tak kan nei a ni. Pawl leh thil thleng ṭhin ṭhenkhat kan puh leh kan kawh liam ang ngawta awlsam erawh a ni lo tih pawh i pawm ang u.

Tun hnaia UPSC Prelims pal tlang kan neih tawh dan han ila.

1. 2019- 6

2. 2020-3

3. 2021-8

4. 2022-12. 2022 phei hi chuan mi 2-in interview an hmachhawn thei a. Hlawhtlinna tluantling chang erawh kan nei ta rih lo a ni.

Kawh tur hrang hrang kan zawng a, kan kawh te hi mawhphurhna chen te chu an nei ve mai thei e. Thil chiang tak erawh chu, Mains exam ziak thei khawp kan nei ve reng, 2022 phei chuan 12 lai kan nei. Tling khawpin kan thiam rih lo a ni tih hi pawm phawt mai tur a ni.

AIS leh Central Service dang chu lo dah ṭha ila, 1989-a Lungmuana Lakher IAS a tlin hnu khan kan awl vang vang a, 1997-ah Lalrinliana Fanai leh Robert Chawngthu te 1997 khan a tling leh chauh. Chumi hnuah 2001-ah Christina Zothanpari Chawngthu leh R. Lalvena an tling a. 2006-ah Franklina Laltinkhuma, IAS tling lehin AGMUT cadre a chang a. 2008-ah Saidingpuii a tling a, Gujarat Cadre a hmu a. 2014-ah Grace Lalrindiki Pachuau a tling leh chauh a. Tamil Nadu Cadre a hmu. Chumi hnu chuan IAS chu kan awl vang vang a ni. 1989 hnu lamah hian IAS-ah ngat phei chuan kan pachhe lehzual hle a ni. Heng thute hi hetiang chungchang kan sawiho nikhua hian kan rilruah a awm tel ta sela a ṭha awm e.

Kan khawtlang nun nuam tak mai thleng hian kan sawisel a. India rama governance ṭha lo, society buai leh hniam tak Bihar te hi IAS thawnchhuak hnem an ni ṭhin. Kan khawtlang nun nuam tak leh kan kohhran te hi hnam dangten an awh em em a ni ve bawk a ni. Thil dang nen kan thleng phal meuh ang maw?Hemi vawng nung reng si hian kan duh dang hi a neih theih ngei ang. IAS ni lo pawh kan tlin theih chuang loh thu kan sawi a. Chuvang chuan, ngaihtuah ngai tak mai chu kan nei a ni. A tawi zawng chuan, kan hriat tur kan hre tawk lo a, kan thiam tur kan thiam tawk lo a ni ber mai. Puh tur dang zawng chiam loin, hei hi pawm hmasa ang u. ‘Finishing Line’ kan tlan thleng hlei thei rih lo a, kan la tlan thleng ve mai ang. IAS ni thei ngei tur khawpa thluak ṭha ten, duhthlan tur dang an lo ngah ve tawh em bawk a, chu chu a ṭha lam a ni tel tho a ni tihte hi kan hriat tho a ṭul. Engpawh nise, society anga kan nih tur ang ni tur hian theih tawp chhuah ila. IAS pawh kan nei leh zel ang a, inelna dang leh thil pawimawh dangah pawh kan thleng sang zel awm e.

Phungsukh Wangdu hre reng rawh.