
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 137: Thuziak ti bo Khasite
Kar hmasa khan China rama Judate chanchin leh khaw pakhat Kaifeng an tiha Juda awmte chanchin kan sawi a, an baibul neih zinga pakhat kha kan lo kawl ve ang a, chu chu kan lo ti bo tawh a ni thei ang em, tih kan sawi thuak a. Tun ṭumah chuan Mizote ang thova thuziak ti bo Khasite kan sawi ang.
Kum 2021 October ni 29-a Hindustan Times-ah chuan Kynpham Sing Nongkynrih-a chuan Khasiten tun hmaa an thuziak an lo tih bo tawh dan heti hian a ziak a: Pathian thilsiam lai khan Khasi pakhat Lyngkor the Soh Blei-a chuan tlanga hmun ruat aṭangin thupek thianghlim a dawng a. Chu thuziak chu a mite tan ziak a nih avangin uluk takin a hawn ta a. A haw kawngah chuan lui a lo lian a, chu lui lian a kan lai chuan thuziak a hawn chu a him nan tiin a seh kawh a, luiah chuan a hleuh ta a. Li laiah chuan lui lian tui chuan a rawn khuh hlup hlup a, thawk lak tuma a han dak chhuak chu, a thuziak hlu tak seh kawh chu a lo zawp tawh nen, a tum loh takin a dawlh palh ta a ni. Chutiang chuan Khasi thuziak hlu tak chu a hloh hlen ta a, amaherawhchu, chu lehkhabua thuziak chu a hriat reng avangin a mite hnenah chuan a va hrilh ta tho va. Chu hriatna leh finna thuziak chu Khasite chuan an pi leh puah inhlanchhawng zelin an tu leh fate hnenah an hrilh chhawng ta zel a ni, an ti.
The Shillong Times May 8, 2017-a chhuakah chuan ‘lost Khasi kingdom’ tih bu an tlangzarh a, chutah chuan Khasi pakhatin Khasi thuziak chu lui a kan laiin a hloh a. Mahse, tunah chuan chu thuziak hmasa ber, tun thlenga a awmzia la hriatchhuah loh chu Assam rama library-ah vawn ṭhat a ni, tiin an ziak a.
Khasi ram sawrkarin Khasi Language Committee a din chuan an chhui zel a, Khasi ṭawng chu India danpuia 8th schedule-a dah tura nawrtu pawl atana a siam a ni a. Khasi pain lui a hleuh laia Pathianin thuziak a pek a hloh tak kha Mizoten kan lo hloh tawh ang bawka savuna zial ve tho a ni a. Chu thuziak savuna zial chu Guwahati-a Kamarupa Anusandhan Samity library-ah him taka vawnṭhatin a awm an tih chu! He committee sawi dan chuan an thuziak savuna zial chu Pathian hnen aṭanga an dawn niin an sawi. He Khasi thuziak savuna zial hi tun thlengin tumahin an la chhiar thiam lo va, chhiar thiam an la hmu zo lo an ti.
An sawi zelnaah chuan hman laia an pi leh pute chuan khaidiat angin an tu leh fate hnenah thu chu an inhlanchhawng zel a, chutiang chuan Hima Khyrim thleng khan an la ching a. Syiem-ho leh Myntris-ho zingah chuan chutianga thu inhlanchhawn khaidiat chu an lo nei ngei niin an sawi. Hima Khyrim hi Khasi-ho awmna sawina a ni a, kum 2012 October ni 26-a chhuak Shillong Times-in a ziah dan chuan hman laiin Bengal chhak lama mite chuan Hima Khyrim chu Khassia tiin an lo ko ṭhin a, chu chu ‘phaitual hnima chengte’ tihna a ni. Jaintia-ho hi tun thlenga leileta buh ching an la nih avangin Khassia tih chu inhmuh hniamna ṭawngkam a ni a. Bengali ṭawng Khassia aṭangin Khasi tia tuna kan kohna hi a lo chhuak a, a hmang ṭantu ber chu William Carrey-an Khasi rama missionary a tirh Alexander B. Lish-a kha a ni. Kum 1838 khan Khassia tih chu Khasee tiin a sawi ta a, a hnu zela British sawrkarin Calcutta aṭanga an thuchhuahah te leh Khasi ram sawinaah Khasia tih leh Khassia tih chawhpawlh fo thin chu kum 1868 khan Khasi tih tawh tur a ni e, tiin hriattirna an chhuah ta a. Chutaṭang chuan Khasi an ni hlen ta a ni. Mizote pawh Sapho chuan Lushai, Lushai Hills min ti reng a. Bengali ho lahin Kuki min ti reng bawk a, tlang rama lo vata buh ching kan nih vek avangin. Heng Bengali-ho tho hian alawm Khasiho chu Khassia tia kotu chu.
Khasi ramah hian Kristian missionary hmasa ber chu William Carrey-a tirh luh an ni a, kum 1800-ah an thleng a. Carrey-a missionary-te chu an hlawhtling vak lo va, Kristiana siam pawh an nei mumal lo. Kum 1841-a Welsh missionary lo luh hnuah a ram pum huapin Kristian sakhua hi an pawm ta chauh a ni. Tun dinhmunah Khasi leh Jaintia-ho ramah hian Kristian an tam ber a, kum 2011 chhiarpui aṭanga kan hmuh dan chuan za zelah 74.59 lai an lo ni tawh a ni.
Khasiho nena kan inan riauna pakhat chu Kristiana min siamtute hi Welsh mission an ni a, keini aiin kum 50 chiahin Khasi ramah khuan Welsh mission hi an lut hmasa a. Chuvangin Mizorama an lo luh ve pawhin Khasi kristian ṭha tak tak, zirtirtu leh mithiam dang an lo chher hman tawh a, Mizorama kohhran dingtirte tan an ṭangkai em em a nih kha. An ṭawng hawrawp pawh hi Welsh Missionary Thomas Jones-an kum 1842-a Roman script hmanga a siamsak a ni a, tun thlengin an la ring a. Keini tawng ziah nan pawh Roman script tho hi Pu Buanga leh Sap Upain kum 1893-a min siamsak a ni a, Welsh missionary Zosaptharan a tih danglam hret chu tun thlengin kan la hmang a ni. Kum 1891-ah Welsh missionary Rev. William Williams-a kha lo lut mah se, Mizoram chu Welsh mission hmun atan a ṭha ang em tih rawn endik a, Mizote hnena Chanchinṭha thlai chi rawn thlaktu kha a ni a, thla khat vel chauh an cham hman avangin thil eng vak an ti hman lo. A hnu kum thumah Pu Buanga te kha kum 1894-ah an lo lut a, pioneer missionary an rawn ni ta a nih kha.
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah thuziak tih bo chanchin dangin chhunzawm leh kan tum ang.