
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 207: Mizo lal tunge bawih chhuah hmasa ber?
Mizorama bawih chhuahtu hmasa ber chu Maubuang lal Khawvelthanga a ni, tiin kan hre thin a. Hemi chungchang ziaktu hmasate hi Rev. J.M. Lloyd-a leh Dr. J. V. Hluna te an ni awm e. Lloyd-a hian ‘History of the Church in Mizoram (Harvest in the Hills)’ tih bu a ziah kha kum 1991-ah Synod Publication Board chhuahsak a ni a. A ziah dan chuan, “Rev. Dr. Fraser-a khan ama sumin bawih 40 vel a tlan chhuak a. Mizorama a lo chhuah aṭanga thla 10 lekah chuan lal pakhat Khawvelthanga an tih chu a bawihte chhuah turin a hmin thei a, chumi hnu rei vak lovah lal dang pahnih pawhin an chhuah ve a ni,” tiin (p.154). Fraser-a hi kum 1908, December ni 9-ah Aizawl a lo thleng a (J.V. Hluna, Mizoram Hmar Bial Missionary-te Chanchin, p.80), Lloyd-an thla 10 lekah a tih avangin kum 1909 October thlaah Maubuang lal Khawvelthanga hian a bawihte a chhuah tihna a nih chu. “Khawvelthangan bawih a chhuah chhan hi Kristian a nih vang a ni,” tiin Lloyd-a hian a ziak bawk a (p.256).
Dr. J. V. Hluna lehkhabu ziah ‘Mizoram Hmar Bial Missionary-te Chanchin’ tih bu chu Synod Publication Board chhuah tho a ni a, kum 1993-a chhuak a ni. A ziah dan chuan tangka 40 zelin bawih pakhat chu tlan chhuah tur a ni a, Fraser-a khan bawih 40 chuang a tlan chhuak, a ti. Khawvelthanga hi Mizo lal zinga Kristian hmasa pawl a ni a, Kristian a nih tirh aṭangin bawih neih hi inmil lovin a hria a, tichuan Fraser-a lo chhuah hma aṭangin a bawihte chu a lo ban tan tawh a. A pute aṭang tawha a bawih chhawm, chhungkaw pangate chu a ban kum nen hetiang hi an ni: Dengruma leh a chhungte 1903, Rokawia 1904, Vawmthanga 1907, Vungkawnga 1909, Kawlkhama 1909, a ti bawk (pp.86-87). Pu Hluna ziaka mi hi han sawi zui hlek ila. Hmanlai Mizo lalte kha an ropuina leh mi ngaihsan an hlawhna pakhat chu mi chhe daikil kara mite mangangin lal sùt vawn tur an nei kha a ni a. Lal ina a va tluk luh rawih tawh chuan lal chhungkaw zinga mi a ni tawh a, lal buh a ring thei tawh a, lal thu thua awm erawh a ngai tawh thung a, bawih a lo ni ta a. Khawvelthangan Kristian a nih hmaa bawih a lo chhuah kha a fakawm hle mai.
Bawih chhuah chungchang kan sawi hian Sailo leh Fanai emaw, Ralte leh Chawngthu emaw, heng bak hnam dang pawh ni se, lalin an ina bawih an kawlte an duhsak avangin, intlan chhuak lova an chhuah zalen te an lo awm tawh ṭhin awm e. Kan chanchin hlui leh hmasa lamah pawh an unauten an tlanchhuah te pawh sawi tur kan nei ang. Mahse, Dr. Fraser-an Mizo lalten bawih an neih a hmuh avanga British lalram chhunga bawih neih khapna dan changchawia bawih zawng zawng chhuah zalen tura a beihna hi tuna kan sawi lai mek chu a ni a. Chu bakah chuan Kristianna leh bawih neih hi thil inhmeh lo tak nia hriatna lo awm chho avanga lalte hma lakna kha a ni bawk a. Bawih chhuahna dan, The Slavery Abolition Act of 1833 an tih chu kum 1834, August ni 1 aṭanga hman ṭan a ni a (https://www.britannica.com/top...). Hemi kum aṭang hian zawi zawiin British lalram zawng zawngah bawih neih an khap ta a ni.
Chutiang chuan Dr. Fraser-an Mizote bawih chhuah thu a tlangaupui lai chuan Aizawl Bawrhsap H.W.G. Cole-a, Kâwlsap an tih chuan Mizo lalte ina bawiha awm te hi bawih tak tak an ni lo ve, tiin a ṭang ve bawk a. An thu chu sawrkarin a ngaihtuah ta a, a tawpah chuan bawih chu ban vek a lo ni ta a nih kha. Khang an inkhinna lam kha chu kan sawi zui lo ang a, Fraser-an bawih chhuah tura a beih vak lai khan Mizo lal tu ber hian nge bawih chhuah hmasa ber tih hi kan sawi tur tak chu a ni.
Kum 2012 khan ‘Mizo lalte Chanchin’ tih bu hi Tribal Research Institute, Art & Culture Department-in a chhuah a, lal 24 chanchin uluk taka chhui a ni a. Heng lalte chanchin hi lawmman neia inziahsiak a nih avangin a endiktute pawh an hraw hle a, Prof. Darchhawna te, C. Laitanga leh B. Lalthangliana te an ni. Uluk taka an en lal 24 zingah chuan bawih chhuahtu lal pahnih tarlan an ni a, Maubuang lal Khawvelthanga leh Ṭuahzawl lal Hrangvunga te an ni.
Khawvelthanga chanchin ziaktu chu Lalthangfala Sailo a ni a, Sailoho hi lal hnam an nih avangin an inchhui thui theiin hnam dang zawng aia an chanchin pawh hriat theiha ziak an tam ber a ni. Lalthangfala Sailo ziah dan chuan Khawvelthanga hi kum 1906-a Kristiana inpe a ni a, kum 1910-ah bawih 4 a chhuah a, a chhuah kan ti tak nanga, Dr. Fraser-an a tlanchhuah sak a, bawih pakhatah Rs. 40 zela tlanin Rs. 160 a dawng a ni (Mizo Lalte Chanchin, p. 161-163). Sawi tawh angin Lloyd-a chuan kum 1909 kum tawpah Khawvelthangan Fraser-a ngenna angin a bawihte a chhuah a ti a, kum 1909 kum tawp tih leh kum 1910 tih hi kum tir a nih chuan hun inhnaih tak a ni a. Khang hun lai khan tahrik ni kha chhinchhiah thlip thlep a har mai thei a, eng pawh ni se, Khawvelthangan bawih a chhuah hun chu a chiang viau mai.
Hrangvunga chanchin thung hi R. Lalmalsawma ziak a ni a, a sawi danin Tripura ram chhunga tribal lal zingah Reng lal hian Raja title a pe a, Zohnahthlak lalte tih loh chu Raja title hi pek an ni ngai lo, a ti. Kum 1922-ah Raja title hi Hrangvunga hnenah pek a ni a, chuvangin Raja Hrangvunga tia hriat lar a ni. A pa nau Dokhuma chu Raja Bahadur title pek a ni bawk a, ani hi Hrangvunga patea, a pa Sailianpuia te unau 12 zinga a naupang ber a ni. Tichuan, Hrangvunga chu Manga Sailo tuchhuan, Suakpuilala tupa tihna a nih chu. Hrangvunga chu Ṭuahzawl atangin Chhippuiah a insawn a, lal ni mah se, tlangval a la ni a, a pa Dokhuma leh a upate kaihhruainaa lal a ni. Serhmunah an insawn leh a, Serhmuna an awm lai hian Dokhuma chu Tripura ramah pemin khaw thar a sat a, chu chu Hmunṭha khua hi a ni. Hrangvunga pawhin a pa Dokhuma hnung zuiin Tripura-ah a insuan leh a, kum 1905-ah Bunghmunah khaw thar a sat ve ta a ni. Heng hun lai hiam Mizote hian Mizoram chin leh Reng ram hi an hre hrang lem lo va, an duhna laiah khua an sat mai a, Reng lal hian phalna pea a sahtir pawh an ni pafa lo. Reng lal hian a ram chhunga an vil phak lova tribal lalte hi an awm awmin a awmtir ve mai a, chhiah erawh an pe thung.
R. Lalmalsawma ziah zel dan chuan kum 1906-a Mizorama harhna hmasa ber lo thlengah khan Hrangvunga chu Kristianah a inpe ta a, a upate chuan an hrethiam lo hle. Kum 1908-ah thih ngamin a nâ a, Dr. Fraser-a an kohtir a, anin a enkawl dam leh a. A lo dam leh takah chuan tuma tihluih pawh ni lovin bawih chhuah chu hna hmasaah a ngai ta tlat a, kum 1908 kum tawp lamah a bawihte chu a chhuah ṭan a, a chhuah hmasak ber chu Darkhawliani a ni. Kum 1909 kum bulah a bawihte zawng zawng chu a chhuah ta vek a, in hrang chang tawh leh ama inchhunga la awm te zawng zawng nen an vaiin mi 120 a chhuah a ni. Ani hi Mizo lalte zingah chuan bawih chhuah hmasa bertu niin a lang a ni, tiin a ziak (Mizo Lalte Chanchin, p. 347-349).
Tichuan, Kristian kan nih hnua Mizo lal bawih chhuah hmasa bertu chu Bunghmun lal, Raja Hrangvunga hi a ni tih chu a chiang thei awm e. Raja Hrangvunga kha zawng Tripura-a Mizo lal a ni a, Mizoram chhungah ngei, kan ti a nih erawh chuan Khawvelthanga hi a chiang hle bawk e.
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah thil dangin chhunzawm kan tum ang.