
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 208 : Mizo zingah tunge motor nei hmasa ber?
Kum 2024 September ni 10 khan Zalen chanchinbu chuan ‘Aizawla motor luh hmasak ber champha vawi 82-na’ tiin C. Rochhingan kum 1942, September ni 10-a Aizawla a khalh luh dan ngaihnawm takin a chhuah a. Hetiang hian: “Vawiin (10.9.24) hi Aizawla motor a luh hmasak ber champha vawi 82-na a ni. Mizo pa ngei, C. Rochhinga'n Sairang atangin he motor hi Aizawl a thlenpui. He motor an chhui chin atangin Chevrolet company siam ni ngeiin hriat a ni a. A rawn khalh thlengtu hian a chungchang a ziahnaah he motor hi a ta a nih thu tarlanna a nei lo a, sipai a nih avangin sipai motor-a ngaih a ni. Aizawl khawpuia lirthei lut hmasa ber lalut tur hian tha leh zung an seng hnem hle a, he motor hi Karimganj district, Assam-a Lalaghat khuaah ṭhiah darh vek a nih hnuah lawngleng 50 rual hmangin rawn phurh chhoh a ni phawt a, C. Rochhinga leh Sap pa pakhatin a remkhawm hna hi an thawk niin, C. Rochhinga Memorial Society (CRMS) hruaitute chuan an sawi. Remkhawm zawh a nih hnuah, September 10, 1942 khan Aizawl rawn thlenpui a ni.
“Motor a rawn luh ni hian khatih laia Bawrhsap A.G. McCall, ICS chuan tlang a autir hial a, mipuite chu motor hlat thei ang bera awm turin a hriattir a. ‘Lo ngaithla vek rawh u, vawiinah Sairang atangin Aizawlah motor a lo lut dawn a, kawngpui aṭang a furlong khata hnaiah tuman thing phurh loh tur, a nghawr thla ang che u’ tiin a autir nia sawi a ni. A motor kalkawng lo vil tur hian labour eng emaw zat chu kalkawngah hian an duty-tir nghe nghe. Aizawla motor luh hmasak ber atanga kum 82 a vei hnu, tun dinhmunah chuan Mizoramah lirthei nuai 3 chuang a awm tawh a, Aizawlah phei chuan traffic jam chu nitin khawsak phung tibuai pha a tling chho hial tawh bawk. C. Rochhinga hi kum 1919 January thla khan Sialhauah a piang a. Kum 1942, September ni 10-ah Sairang atangin Aizawlah truck (Chevrolet 15 CWT) a khalh lut a, chu chu Aizawla motor khalh luh hmasak ber a ni,” tiin. (https://zalen.in/detail/aizawl...)
Mizo zinga motor nei hmasa ber chanchin kan sawi tur chu Raja Hrangvunga a ni a, Mizo lal ropui tak Sailianpuia fapa a ni a, Sailianpuia pa chu British-in ‘Mizoram khawthlang lama lal ropui ber’ an tih, Suakpuilala a ni a, Suakpuilala pa chu Manga, Mangpawrha an tih hi a ni. An inthlahchhawn dan Liangkhaia ziaka kan hmuh chu: Manga pa chu Lallula a ni a, Lallula pa Rohnaa, Rohnaa pa Chungnunga, Chungnunga pa Sailova, Sailova pa Thangmanga, Thangmanga pa Ṭhangura leh Ṭhangura pa Zahmuaka a ni (Mizo Chanchin, 2002, pp.64-75). Liangkhaia sawi zel dan chuan: Lal thlahtu bul ber chu Sihsînga a ni a, Sihsîngan Bawklua a hring a, Bawkluan Ralnaa a hring a, Ralnaan Chhuahlawma a hring a, Chhuahlawman Zahmuaka a hring a ti (p.64).
Lalhmachhuana Zofa chuan, “Chhui dan pakhatah chuan, Bawklu Guite-in Duhliana a hring a, Duhlianan Seza a hring a, Sezaan Sehlah a hring a, Sehlahan Hauchang a hring a, Hauchangan Sihsing a hring a, Sihsingan Galna a hring a, Galnaan Chhuahlawma a hring a, Chhuahlawman Zahmuaka a hring,” tiin a ziak (Mizo Lalte, 2020, p.18).
K. Zawlan thung chuan Sailo bul leh bal a chhuinaah chuan heti hian a ziak a, “Kan pi leh pute Khampat leh Seipuikhur inkar hmun hrang hranga an insuan an insuan kual lai khan, Paihte tlangval pakhat Nova (Bible-a mi ni lo) chuan fapa Dongula a hring a, Dongula chuan Ninguitea a hring a. Ninguitea chuan fapa pahnih Ngeknguka leh Bawklua a hring a. Ngeknguka thlahte an chhui theih ta lo, Bawklua erawh chuan nupui Lakiri a nei a, Sihsînga a hring ta a ni. Sihsînga chuan fapa mal Ralnaa a nei a, Ralnaa chuan fapa mal Chhuahlawma a nei ve leh a ni. Chhuahlawma pawh chuan fapa mal bawk Zahmuaka a nei ve leh ta a. Zahmuaka chuan Lawileri nupuiah a nei a, fapa hlir pasarih an hring a, pakhat erawh chu a thi a. An fapa damte chu: Zadenga, Paliana, Thangluaha, Ṭhangura, Rivunga leh Rokhuma te an ni (Mizo Pi Pute leh an Thlahte chanchin, 1989, p.163). Sailo lalte inthlahchhawn dan chhuitute hian an chhui dan inang vek lo mah se, Zahmuaka aṭanga an chhui hi a inang vek a, hei hi duhtawk ila.
Raja Hrangvunga motor neih dan lam sawi tawh ila. Kan thu lakna chu Mizo Lalte Chanchin, Tribal Research Institute, Art & Culture Department-in kum 2012-a a chhuah kha a ni. Lal 24 an chhui bing zingah Raja Hrangvunga chanchin chu R. Lalmalsawma ziah a ni a, “..Sumdawnna lamah pawh Mizo zingah chuan hmahruaitu pakhat a tling phak a ni. Kum 1923 khan Tripura ramah pawh an khawpui Agartala thleng chauhin motor a lut thei a, tuna Bangladesh lo ni ta lam aṭang hian motor a lo lut a ni. Heng hun lai hian Agartala leh Akhawea inkara service turin bus a lei a, a service tir a ni. Motor hi chu hmanlai deuh pawh khan a man a to hle tho mai a, mihausa tak tan lo chuan lei theih mai a ni lo. Raja Hrangvunga pawh hian Rs. 1300 laiin a motor hi a lei a ni,” tiin a ziak a (p.361-362). Heti hian a ziah chhunzawm a, “Zairemthanga chuan Tripura Mizo History-ah Raja Hrangvunga motor lei kum hi 1922 niin a ziak a, mah se, Raja Hrangvunga fapa Lalzidinga chuan a pa sawi a hriat danin a motor lei kum hi 1923 a ni. C. Lalaudinga pawhin, “Ringtu hmasa Raja Hrangvunga Sailo Mizo zinga bus nei hmasa bera ngaih a ni, 1922,” tiin a lo ziak a (Vanglaini, 23rd May, 2022). Lalzidinga sawi hi a dikah pawm ila, kum 1923-ah Raja Hrangvungan bus a lei a, Mizo zingah motor nei hmasa ber a ni, tih hi pawm a nuam awm e.
R. Lalmalsawma sawi zel dan chuan, “Motor driver atan chuan Chalmawia a hmang a, ani hi Cachar phai ruam vela seilian Mizo nia sawi a ni a, Mizo tlangval motor khalh thiam pawh kan lo nei hma hle mai. Raja Hrangvunga te chhungkua hian an motor lei chu an enkawl hman si lo va, an driver chuan driver hna leh motor neitu hna a fawmkem a, an hlawkpui vak lo a ni mai thei, kum khat deuh thaw an kawl hnuah an motor chu an hralh leh ta a ni,” tiin (p.362).
Raja Hrangvunga Sailo hi Mizoram aṭanga Tripura lama a insuan chhuk avangin ram changkang zawkah a khawsa ta a, an changkanna chu hmang ṭangkaiin Mizo zinga motor nei hmasa ber a lo ni ta a. A driver rawih Chalmawia pawh hi Mizo driver hmasa ber a ni thei em, kei chuan ka hre lo.
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah thil dangin chhunzawm kan tum ang.