Thu leh hla huang: A AW B lo pian chhuah dan tlem

Kar hmasa khan A AW B chu kum 1893-a siam a ni tih kan sawi tawh a, tlem han sawi zui leh ila. Kum 2006 khan MAL-in an din kum lawm paha seminar thupui zirho tur A AW B ṭobul min ziahtir khan Chhuanliana BVT hian, “A AW B kan ti ngai hlei nem, A AW, kan ti mai a nia,” a tih kha ka hre reng ṭhin. A ni taka, A AW ti hlirin kan lo sawi ṭhin tak asin. Ṭhangtharte hian A B C an tih zulzuiin A AW B kan ti ta zel mai a nih hi. Kan ti zel tawh mai ang chu.

“Mizote hian thuziak kan lo nei tawh ṭhin a, savuna zial a ni a. Sum khuh nan an hmang a, ui rilṭamin a pet a pet a, a pu bo ta a ni. Chutiang chuan kan thuziak hlu tak chu kumkhua atan kan hloh ta a ni,” tiin kan pi leh pu te chuan an lo sawi ṭhin a. Hei hi a thawnthu hle a; mahse, thawnthu hi phuahchawp ngialngan ngawt chu a lo ni lem lo tih erawh kan hriat a ṭha hle a ni. Eng sakhua pawh hian kan aia chungnung tak, kan hriat phak loh Pathian kan nei hlawm a. Kan Pathiante leh an ṭhuihruaite’n mihringte an rawn tlawh pawh lai leh kan inawmpawlh lai thu hi kan nei deuh vek a ni. Tun dinhmuna Pathian kan hriat dan chu hla taka awm, tlawh phak loh a ni a, tunhma lamah kha chuan Pathiante hi an hnaiin mihringte nen an intlawhpawh fo zawk niin a lang zawk a ni. Chung hunlai thawnthu tam tak zinga lehkhaziak tih bo thu pawh hi hnam chi hrang hrangin kan lo nei tlat mai hi mak ve tak a ni.

Thuziak tih bo thu

India hmar chhaka hnam hrang hrang zingah he thawnthu hi an lo inhrilhchhawng a. Burma ram leh Thailand-ah te, China ram lam thleng pawha thuziak tihbo thawnthu an sawi dan tarlang ila. Khasi-ho thawnthuah chuan an thuziak an hloh tak dan hi thawnthu chi hnih a awm a. Pathianin thuziak a pek chu an lo dah fimkhur loh avangin meiah a kang ral nia sawi a ni a. Thawnthu dangah chuan Pathianin Bengali leh Khasi hi lehkhabu a pe ve ve a. An haw kawngah tui a lo lian ta pung mai a, Bengali pa chuan a lu chungah lehkhabu chu dahin a hleuh kaipui ta a. Khasi pa erawh chuan a sehkawh a, li lai a thlenin a chau ta a, lehkhabu chu a dawlh ta a ni. Naga rama Rengma-ho thawnthuah chuan pathianin savun phekah thuziak a pe a, chu savun chu an zial a. A kawltu fimkhur loh avangin savun zial chu uiin a lo ei a, a boral ta a ni.

Burma ram chhim tawpa cheng Karen-ho thawnthuah pawh an pi leh pute’n lehkhabu an hloh chu tuipui rala mingo te kut aṭanga an hmuh let leh tur thu an lo sawi thin a. Burma ram hmar lama cheng Kachin-ho thawnthuah pawh an pathian Karai Kasang chuan lehkhabu a pek chu an pi leh puten an lo hloh tawh thu an sawi. Burma ram, Thailand leh China ram pathumte inrina laia cheng Lahu hnam pawhin an lehkhabu tihbo dan an sawiah chuan an pathian Guisha chuan thuziak a pe a, chu chu chhangperah an ziak a. Ṭam a lo tlak laiin ei tur an tlachham a, an thuziak hlu tak chu an ei ral ta a ni. Lahu-ho leh Kachin-ho inkara cheng Wa hnamho thawnthuah chuan an pi leh puten kum tam tak liamtaah khan an lehkhabu an hloh a, an pathian Sien chuan ram hla taka mingote tirin an lehkhabu hloh chu an rawn pe leh dawn a ni, tiin an lo sawi thin. Burma ram leh Thailand ram inkar laia cheng Kui hnamho pawhin an pi leh pute lehkhabu hloh chu Pathian mi tirhten an rawn kir leh dawn niin an lo inhrilh chhawng bawk a ni. China ram hmar thlang lama Yunan biala cheng Lisu hnamho thawnthuah chuan an pi leh puten lehkhabu an lo hloh tawh a. An sawi dan chuan mingo unaute an lo la kal ang a, an thuziak hloh tawh chanchin chu anmahni Lisu ṭawng ngeiin an rawn zirtir dawn a ni.

Hetianga thuziak tih bo thawnthu inang kan lo nei hi a mak tih mai loh chu sawi thiam a har hle a, tunhma lamah chuan thawnthu inangkhat neiho hi kan lo khawsaho tawh a nih loh pawhin inhnaih takin kan lo cheng tawh a ni ang tih chu rinhlelh rual a ni lo.

A AW B chu

Sawi tawh angin Roman Script hmanga tawng ziak dan chi hnih - Sir William Jones-a tih dan leh Dr. Wilson-a tih dan kan hre tawh a. Pu Lloyd-a khan Pu Buanga hian Linguistic-ah zirna a neih thu hriat a ni lo na a, ṭawng man chak mi leh mi ṭawng thluk ri ziak dah chhuak thiam tak a lo ni hlauh hi Mizo te tan vanneihna a ni, a lo ti a. Heng mithiam pahnih ten Roman hawrawp hmanga Mizo ṭawng ziak chhuah dan tur chu tu ziak dan hi nge ṭha ber ang, tiin an zir hle a ni tih chu sawi tam ngai lo.

Mizo ṭawng ziakna bu an hmuh hmasak ber The Hill Tracts of Chittagong aṭang kha chuan zir thui ngaihna a awm lova. Shaha-a Grammar bu aṭang erawh hi chuan A AW B ṭha tak duan chhuah theih a ni ta a. Thangliana Exercise bu nena ṭangkawp phei chuan an duhthusam deuhthaw an siam chhuak thei ang tih a rinawm a ni. Hawrawp ziak dan system hrang hrang heng hun laia an hmuh Hunter-a leh Endle-a tihdan te, William Jones-a leh Dr.Wilson-a tihdan te an buk kual fe hnuah Hunterian System of Orthography chu an thlang ta a ni tih kan hre thei a. Kum 1893-a Silchar-a an awm laia an hawrawp siam chhuah chu hetiang hi a ni a, hawrawp 23.

A, Å, B, CH, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, R, S, T, U, V, Z.

Heng te hi kan en chik chuan roman hawrawp hmangin, sap hawrawp pangngai a, b, c bakah, Thangliana CH, NG leh J te, Shaha-a G, Ṭ, leh Z te leh Hunter-a Å te an hmang ti ila a dik awm e. Heng a chunga hawrawp an duan chhuah hi chiang taka kan hriat theihna chu Bible-a Fapa Tlan bo thu, Luka bung 15:11-32, kum 1896-a an lehlin aṭangin a ni. Chang hrang hrangte lo thlir ila:

11. Mî tûinemå fápá pahnih a nê.

12. A naupang zåk-in a pá hnena “Kapá, rô ka chan min pe råh” a tî a. Tin, a sum an pahnih a hnen a shem a.

14. A rál zå ve le, chu khualam chu nashatak-in an támtá a, ê tûr a tláchhám a

16. Englô kåm vok-in an ê khá, ani påh-in ê pui a du em em a, tuma-in engma an pe shî lô va.

23. Hlim tak-in î ê - ang - û

24. Tin, hlimtak-in an om tan - tá a.

26. Tin, boih tûemå a ko-va “chu eng-nge- nitá” a tî a a zåta.

Hei hi Hunterian System of Spelling an tih hmanga ziak niin Sap Upa hian a ziak a. Chu bakah he System of Spelling hi mi hriat lar tak a nih avangin Endle’s system a ziah chhuah ngaia a hriat loh thu Bawrhsap A.Porteous-a hnenah a ziak bawk a ni. Hunterian System of Spelling tih leh Hunterian System of Orthography tih hi an hman pawlh a, hawrawp sipel ziak dan tihna ve ve a ni ang e. Heta an hawrawp siam kan en hian hengte hi chhianchhiah ila.

A) Aw an la hmang lova, a aiah å an hmang.

B) E chunga thlukna circumflex dah ê hi ei atan an hmang.

C) NG hi an hmang chung hian alphabet an siam zingah ch te anga hawrawp mal pahnih inkawp hmang lovin G chauh an dah thung a. Thangliana leh Shaha te hian NG an siam ve ve a, Shaha chuan G pawh a telh a. Pu Buanga hrilhfiahnaah chuan G chu hnam dang ṭawng ziah nan, gun leh goal, tih nan te hman a ni a, Mizo ṭawngah chuan G hmaah N dahin NG an hmang a ti tho si a, A AW B-ah a telh lo tlat hi a mak hle a ni. C aiah CH an siam ang hian.

D) T hi T atan leh Ṭ atan an la hman pawlh bawk.

E) Thumal tawpa H telh tur leh telh loh turah an la chiang lo hle a, entir nan -

i) A ral zå vele (zawh veleh)

ii) a du em em a (duh)

iii) chaw min pe råh (rawh)

iv) Fapa pahnih (an hmang dik leh thlurh si). Zawh tih nan zå an hman chuan rawh tih nan rå tih mai awm; mahse, råh an ti tlat si a ni.

F) S an hmang thiam hle chungin SH hi hmanna tur awmin an hre tlat a. Sum, shem, nasha takin, shi.

G) O leh ô hman danah an la chawhpawlh nawk nawk a ni.

I) rô ka chan ai (o pangngaiin an hmang) ii) an om tan (aw atan an hmang)

Hengte hi kan han sawi thuak thuak chauh a ni. Uluk taka lo zir duh tan chuan Pu Buanga Dictionary thuhmahruai kha chhiar ila, kan vâr deuh kuar awm e.

(He thuziak hi February 26, 2021 khan lo tihchhuah tawh a ni - Ed)